HəSƏn həSƏnov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
39 lazımi keyfiyyətləri inkişaf etdirib sosialist təsərrüfatında çalışaraq xalqına qulluq etm əlidirlər; milli dili və dini saxlamaq üçün bütün vasitələr istifadə olunmalıdır, çünki əsas mübarizə bunlar ətrafında olacaqdır. Gələcəkdə bu problemlər mill ətlərarası xarakter daşıdığından onlara hazır olmaq lazımdır. 1917-ci ildən başlayaraq apardığımız mübarizə haqqında həqiqəti xalqa, gənclərə çatdırmaq lazımdır. Sonrakı hadisələr mübarizəmizi davam etdirməyə bizə imkan verəcəkdir. Əhalisinin əksəriyyəti müsəlman olan Türküstan bu imkanlardan istifadə edə bil əcəkdir. Bu, böyük və müdrik şəxsiyyətin xalqına vəsiyyəti idi. Məktubun Başqırdıstana çatdığını və xalq arasında yayıldığını Validi Toğan yalnız 20 ildən sonra, 1943-cü ild ə İkinci dünya müharibəsində əsir düşmüş bir başqırddan öyr əndi. Başqa bir məktubunda Z.V.Toğan yazırdı: “Ən düz qərar vətəndə qalmaq, dinimiz, dilimiz v ə xalqımızın yaşamağı üçün şərait yaratmaqdır. Vətəndən qaçmaq, dem əli, sadəcə canını qurtarmaq deməkdir, yaxud da vətəndən ancaq diplomatik f əaliyyət aparmaq üçün getmək olar”. Z.V.Toğan İslamın türk üçün ən münasib din olduğunu və tarix boyu türkə dayaq olduğunu qeyd etmişdir. Başqa dinləri sınayandan sonra türk məhz öz seçimini İslam dini üzərində saxladı. Z.V.Toğan deyirdi: “Mən inanıram ki, g ələcəkdə türk xalqları öz mövcudluğunu məhz İslam dininə əsaslanaraq inkişaf etdir əcəklər”. Bu fikrini sonralar Z.V.Toğan öz tədqiqatlarında yüzlərlə istinadlarla əsaslandırmışdır. Z.V.Toğan hesab edirdi ki, sosialist ideyaları yalnız müsəlman xalqları arasında milli ideya ilə vəhdət tapdığı halda uğurlu ola bilər. Z.V.Toğana görə sosializm ideyaları demokratiyanı əsas götürüb milli ideya və İslam dəyərləri ilə birl əşdiyi zaman müsəlman xalqları üçün qiymətli olardı. O, qeyd edirdi ki, Şərqdə sosialist inqilabı sinfi qarşıdurma əsasında deyil, ancaq milli-azadlıq zəminində h əyata keçirilə bilər. Z.V.Toğan bolşeviklərə xitabən yazırdı ki, siz real qarşıdurmanı görmürsünüz, ancaq süni şəkildə ziyalı dəstəsini xırda-burjua millətçi elementi adlandıraraq onlara qarşı mübarizə aparırsınız. Stalin Toğana SSRİ-yə qayıtmağı təklif etmiş, Lenin onun mühacirətindən heyfsiləndiyini bildirmişdir. Toğan yazdığı məktubda qeyd edirdi ki, sosializm ilə milli-azadlıq maraqları arasında tarazlıq tapılmalı, çoxsaylı millətlərlə azsaylı millətlərin maraqları aras ında fərq aradan qaldırılmalıdır. Z.V.Toğan Stalin diktaturasının qanlı nəticə ver əcəyini qabaqcadan görmüşdür. Z.V.Toğan Avropaya gələrək, ilk əvvəl, hələ 1916-cı ildən Dövlət Dumasında fəaliyyət göstərərkən tanıdığı Ə.Topçubaşovla və Azərbaycandan g əlmiş Kazımzadə ilə görüşmüşdür. Z.V.Toğan mühacirətdə elmi fəaliyyətlə m əşğul olmuşdur. Onun yaradıcılığı türk tarixşünaslığında müstəsna rol oynayır. Z.V.Toğanın “İbn-Fadlanın səyahətləri” əsərini tapıb nəşrə hazırlamağı, “Ümumtürk tarixin ə giriş” və “Tarixi araşdırmaların metodologiyası”na aid əsərləri onun böyük alim kimi tarix ə daxil olduğuna dəlalət edir. Bundan başqa onun 40 “Türküs tan bolşeviklərinin Şərq və müstəmləkə siyasəti”, “Türküstan ordusu haq qında” və b. əsərləri vardır. Z.V.Toğanın Azərbaycana aid əsərləri də vardır: “Az ərbaycan etnoqrafiyası” və “Azərbaycanın tarixi coğrafiyası”. Bakıda keçirilən I Türkoloji qurultayda Qazizi Qubaydulin mühacir ətdə olan Z.V.Toğanın elmi əsərlərinə yüksək qiymət vermişdir. Bel əliklə, Z.V.Toğan Lenin və Stalinin siyasəti ilə razı olmasa da, sosialist ideyalarını qiymətləndirirdi. Onun həyatında çox mühüm hadisələr baş vermişdir, milli- azadlıq hərəkatına başçılıq edərək doğma başqırd xalqına dövlətçilik statusunu qazandırmaq, türk həmrəyliyinə əsaslanaraq Türküstanda basmaçılar t ərəfindən aparılan milli-azadlıq hərəkatına başçılıq etmək, türk problemini Avropada yaymaq v ə nəhayət, türkçülük yolunda genişmiqyaslı elmi-ictimai f əaliyyət göstərmək. Tatar xalqının milli-azadlıq mübarizəsi tarixində Mirsaid Sultanqaliyev (13.7.1892 – 28.1.1940) xüsusi yer tutur. O, 1905-ci il inqilabi hadis ələrindən sonra Bakıya köçmüşdür. Burada o, inqilabi fəaliyyətlə məşğul olmuş, müəllimlik etmiş, kitabxanada işləmiş və dəfələrlə mətbuatda çıxış etmişdir. Onun fəaliyyəti N.N ərimanov tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir (403. 1998, № 3(20)). 1917- 23-cü ill ərdə bolşeviklər partiyasının üzvü, Rusiya, Tatarıstan, Kazan quberniyası v ə Qırmızı Orduda bir sıra məsul siyasi və dövlət vəzifələrində çalışmışdır. 3-cü Ümumbaşqırd Sovetlər qurultayında dövlət aparatında başqırd dilindən və başqırdlardan lazımi qaydada istifadə olunmamasını aradan qaldırmaq haqqında q ərar imzalamışdır. 1917- ci ilin mayında Sultanqaliyev Ümumrusiya müsəlmanlarının qurultayının iştirakçısı olmuş və Müsəlman Sosialist Komitəsinin üzvü seçilmişdir. Sonuncuların siyasi proqramları bolşeviklərin proqramı ilə üst-üstə düşürdü. 1917- ci ilin noyabrında o, bolşevik partiyasına daxil olmuşdur. Həmin dövrdə Rusiya Xalq Milli İşlər Komissarlığında müsəlman bölməsinə rəhbərlik etmək üçün Stalinin d əvətini almışdır. Bundan başqa, o bolşeviklərin hakimiyyətində bir sıra m əsul vəzifələrdə çalışmışdır. Sultanqaliyev tatar silahlı dəstələrinin bolşeviklər t ərəfindən Kolçaka qarşı vuruşmasının tərəfdarlarından olmuşdur. Sultanqaliyev türkçü olsa da, əsas məqsədi vahid Turan dövlətinin yaradılması deyildi. O, sadəcə türkdilli xalqların birlikdə mehriban ailə ç ərçivəsində inkişafının tərəfdarı olmuşdur (403, 1998, № 3 (20)). Sultanqaliyev h əmfikri olan başqa türkçü kommunistə - Firdevsə yazdığı məktubunda Rusiyanın bütün müs əlman kommunistlərinin bolşevik mərkəzinə qarşı birləşməsini təklif etmişdir. Bu məktun Stalinin əlinə keçdikdən sonra Sultanqaliyev həbs olunmuşdur. Stalin rus şovinizminin və yerli milli təmayülün bolşevik ideyasına zidd olduğunu etiraf etsə də, yerli milli təmayülə qarşı mübarizəsini k əskinləşdirmişdir. “Sultanqaliyev işi” Stalin tərəfindən şişirdilmiş və yerlərdən d əvət olunanların iştirakı ilə 1923-cü ildə keçirilən məşhur RKP MK IV müşavirəsində bu məsələ xüsusi olaraq geniş müzakirə edilmişdir. Sultanqaliyevə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|