92
qaliblər məğlubları mühakimə etməmişdilər. Əlbəttə, belə mövqeyi əsassız saymaq da
çətindir, axı Taft öz mülahizələrində hüququn aliliyini əsas götürmüşdü. Müharibə
cinayətkarlarının hamısını onsuz da mühakiməyə çəkmək mümkün deyildir. Yaxşı
olardı ki, bəşəriyyət özünün anadangəlmə bu qüsuruna birdəfəlik qadağa qoyaydı və
ərazi işğalına girişənləri, günahsız insanlara divan tutanları qanundan kənar elan
etməklə, dünyanın bütün siyasi, iqtisadi və hərbi qüdrətini onları lazımınca
cəzalandırmağa yönəldəydi. Belə mövqe həmin fikrə düşənləri yəqin ki, öz
sərsəmliklərindən əl çəkməyə məcbur edərdi. Bu vaxt bütün xalqlar birdəfəlik rahat
nəfəs alardı, Bibliyada göstərildiyi kimi, şirlə qoyun bir yerdə yatardı.
Çox təəssüf ki, müharibələrin ardı-arası kəsilmir. İkinci Dünya
muharibəsindən sonra iki fövqəldünya dövləti – ABŞ və SSRİ müvafiq olaraq hərbi və
iqtisadi cəhətdən çox zəif olan Vyetnamda və Əfqanıstanda öz vassal dövlətlərini
yaratmaq üçün onların ərazilərinə
girib uzunmüddətli müharibə apardılar. Lakin ABŞ Vyetnamdan sillə zərbəsi
almaqla, 1965-ci ildə başladığı iri miqyaslı müharibəni 1973-cü ildə dayandırmalı oldu.
Bundan 16 il sonra, 1989-cu ildə SSRİ Əfqanıstanda apardığı on il ərzindəki vuruşların
olduqca uğursuz, əslində nəticəsiz olduğunu dərk etdikdə, onun ərazisindən
qoşunlarını çıxarmaq məcburiyyətində qalmaqla, ABŞ kimi eyni biabırçılıq zərbəsinə
məruz qaldı. Hər iki qanlı avantyura həmin
dövlətlərin nüfuzuna ciddi təsir göstərdi. SSRİ isə bir onillik keçdikdən sonra
tarix səhnəsini bütünlüklə tərk etməli oldu.
Müharibədən qalib gələn tərəf heç də həmişə onun bəhrələrindən lazımınca
qidalana bilmir. Bunu SSRİ-nin müharibədən sonrakı ömrü aydın surətdə təsdiq edir.
İkinci Dünya müharibəsində məğlub olan, əraziləri xarabalığa çevrilən Almaniya və
Yaponiya isə ağır iqtisadi itkilərinə, sənayelərinin tamamilə iflic vəziyyətə düşməsinə
baxmayaraq, bu ağır xəstəlikdən tezliklə sağalmağı bacardılar. Yaponiya
məğlubiyyətdən iki onillik sonra dünyanı özünün «Yapon möcüzəsi» ilə
təəccübləndirdi. Qərbi Almaniya isə amerikanların Marşall planından bəhrələnib, öz
sənayesini bərpa etdi və tezliklə Avropanın iqtisadi cəhətdən ən qüdrətli dövlətlərindən
birinə çevrildi. Almaniya müharibədəki məğlubiyyəti hesabına öz ərazisinin əvvəlcə
dörd zonada, sonra isə iki dövlətə bölündüyünün şahidi olduğu halda, 1989-cu ildə bu
vəziyyətə son qoyub, vahid dövlətdə birləşdi.
Bu nöqteyi- nəzərdən müharibə bir “ böyük ilyuziyadır,”, çünki nominal qalib,
güman ki, prinsipcə əldə etdiyindən daha çox itirəcəkdir.
Tarixdən dərs almaq zərurəti
Yuxarıdakı misalların əyani davamı kimi Ermənistan 1990-cı illərin əvvəllərində
apardığı müharibədə Azərbaycanın tarixi və hüquqi ərazisinin beşdə birini işğal etsə
də, iqtisadi və sosial cəhətdən getdikcə zəifləməyə başladı, ölkə əhalisi kütləvi surətdə
öz doğma evlərini tərk edib, bir qədər əlverişli yaşayış şəraiti tapmaq ümidi ilə xarici
ölkələrə üz tutdu. İrlandiya əhalisi XIX əsrin ortalarındakı dəhşətli aclıqdan vətənini
tərk edib, əsasən Amerika Birləşmiş Ştatlarına mühacirət etmişdi. Ona görə də, indi
vətəndə yaşayan irlandların sayı xarici ölkələrdə yaşayanların miqdarından xeyli azdır.
93
Ermənistan əhalisi birbaşa aclıqla üzləşməsə də, ağır yaşayış şəraitinə davam
gətirməyib öz ölkəsini atıb, uzaq diyarlara getməyə məcbur oldu. Ermənistanda da
yaşayan ermənilərin sayı hazırda kəskin surətdə azalmaqla, xarici ölkədə yaşayanların
sayından əhəmiyyətli dərəcədə azdır. Əslində bu, Ermənistan dövləti üçün fəlakət
təhlükəsinin zəng səsi hesab olunmalıdır.
Torpaqlarının bir hissəsi işğal olunan Azərbaycan isə böyük iqtisadi və sosial
inkişaf yoluna qədəm qoymuş, paytaxtını, şəhərlərini görünməmiş qaydada
abadlaşdırmış,
gözəlləşdirmişdir. Öz tarazlaşdırılmış xarici siyasətinə görə Azərbaycan dünya
birliyi ailəsində yaxşı nüfuz sahibinə çevrilmişdir. Azərbaycan dostluq etdiyi ölkələrə
öz yardım əlini uzatmaqla, iqtisadi imkanları barədə olan kıhnə stereotipləri də
bütünlüklə dağıtmışdır.
Ermənistanı isə yaxın və uzaq perspektivdə daha sürətli iqtisadi tənəzzül və
yoxsullaşma gözləyir. Belə olan halda onun özünü qalib kimi aparması, Azərbaycanın
tarixi
torpaqlarını işğal altında saxlamaq cəhdi əslində gülünc görünür
və belə eybəcər
status-kvonu hər vəchlə qoruyub dondurmaq arzusu ancaq onu apokalipsisə aparan bir
yola daş döşəyir.
Müharibəyə başlayan və ondan nəsə qazanmaq niyyətində olan tərəf tarixdən
ibrət dərsi götürməkdən utanmamalıdır. Bunu dərk edənlər, vaxtilə müharibə
tonqalının bürüdüyü Avropanın sülhün əsl zəfərindən xəbər verən bu gününə müraciət
etsəydilər, süni düşmənçilik kösövlərinin alovlanıb müharibə yanğınına çevrilməsinə
yol verməzdilər və özlərinin mehriban qonşusuna belə qara nankorluq göstərməzdilər.
Təəssüf ki, qatı erməni millətçiləri tarixdən və coğrafiyadan dostluğu
möhkəmləndirməyin bol məxəzlərini axtarmaq əvəzinə, bu dostluğu məhv etməyə
xidmət edən kiçik, əslində sayrışan işartılari ön plana çəkdilər və belə təbliğat iki xalq
arasında müharibənin başlanması ilə nəticələndi. Ermənilər əsl işğal müharibəsi
aparmağa girişdilər. Müharibə bütöv bir xalqı dəli dərəcəsinə gətirir, bu fikir böyük
filosof Senekaya məxsusdur və bunun həqiqətə söykəndiyini ölkəmizə soxulan
təcavüzkarların timsalında aydın görmüşük. Doğrudan da müharibədə qüsurlar, alçaq
hisslər öz məcrasından çıxıb, qan içmək həvəsində olanların ruhuna və ağlına hakim
kəsilir.
Müharibə qızışdıranlar azərbaycanlılara qarşı hər cür böhtan, iftiralar
uydururdular, axı başqa bir əsas tapa bilmirdilər. Hipermillətçilik naminə
həyasızlıqdan ilhamlananlar üçün nəhayətsiz yalan həyat normasına çevrilir. Onlar
üçün eybəcər nümunə də mövcuddur. Natsistlərin mifinə görə öz bədbəxtlikləri üçün
yəhudilər özləri günahkardır. Söz ekvilibristikası belə böhtan təbliğatında güclü silaha,
şair demişkən, süngüyə çevrilir. Adamyeyənlərin nitqində humanizm hər şeydən çox
səslənir. Axı müharibə qızışdıranlar reallıq hissini bütünlüklə itirir, yalan
oyunbazlığından həzz alırlar. Bu vaxt səfehlik asanlıqla əclaflığa keçir.
Bu iki qonşu xalqı – azərbaycanlıları və erməniləri yalnız dil və din ayırır,
bunlar isə elə bir əhəmiyyət kəsb etmirdi. Əsrlərlə onlar dostcasına qonşuluqda və
birlikdə yaşamışdılar. Dünyada başqa irqə, dinə və dilə malik olan çox sayda xalqlar
hətta bir ailə timsalı olan dövlətlərdə mehriban şəraitdə yaşayırlar. Kiçik dağlıq ölkə