Kitabın adı: Aqrar sahədə mülki müdafiə

 
18 
2. TƏBĠĠ FƏLAKƏTLƏR VƏ SÜLH MƏNġƏLĠ 
FÖVQƏLADƏ HALLAR  
 
2.1. Təbii fəlakətlərin xarakteristikası 
 
Elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinə baxmayaraq cəmiy-
yət  üçün  fəaliyyət  təhlükəsi,  o  cümlədən  də  təbii  fəlakətlərin 
törətdiyi təhlükə artmaqdadır. Təbii fəlakətlərdən zərər çəkən-
lərin sayı  ildə təxminən 6% artır. Epidemioloji  fəlakətlər üzrə 
Elmi  Mərkəzin  (Brüssel)  məlumatlarına  görə  1965-ci  ildən 
1992-ci  ilədək  dünyada  təbii  fəlakətlərdən  3,6  milyon  insan 
məhv olmuş, 3 milyarddan çox adam zərər çəkmiş, ümumi iqti-
sadi ziyan 340 milyard dollardan artıq olmuşdur. 
Təbii  fəlakətlər  üzrə  Ümumdünya  Konfransına  (Yokoqa-
ma, 1994-cü il) müxtəlif ölkələr tərəfindən təqdim edilmiş mə-
lumatlar göstərir ki, 1962-1992-ci illər ərzində çox ağır iqtisadi 
ziyan (ölkəsindən illik ümumi məhsulun 1%-i qədər və bundan 
artıq) vuran təbii fəlakətlərin sayi 4,1 dəfə, bu zaman zərər çə-
kənlərin sayı 2,1 dəfə artmışdır. 
Ən çox iqtisadi itkilər törədən fəlakətlər – subasma, quraq-
lıq və zəlzələdir. Bunlar mövcud olan butiün fövqəladə hadisə-
lərin müvafiq surətdə 32, 22 və 10 faizini təşkil edir. Ən təhlü-
kəli  fəlakətlər:  zərərçəkənlərin  sayına  görə  quraqlıq  (30%)  və 
subasma  (32%);  tələf  olanların  sayına  görə-  subasma  (26%), 
epidemiyalar  (17%),  zəlzələ  (13%)  hesab  edilir.  Son  30  ildə 
Yer kürəsində baş verən fövqəladə hallar barədə statistik məlu-
matların təhlili məhz bunu göstərir. 
Geoloji iqlim və relyef şəraitinin müxtəlifliyi ilə fərqlənən 
Azərbaycanın ərazisində 15-dən artiq növdə cürbəcür təhlükəli 
təbii  hadisələr  müşahidə  edilir.  Bunlardan  ən  dagıdicı  təsirə 
malik  olanlar:  subasma,  daşqın,  eroziya,  zəlzələ,  sürüşmə,  sel, 
daş uçqunları, marxal (qar uçqunları), qasırğa, fırtına, burulğan 
və  s.  Bu  hadisələrin  bəziləri  gözlənilmədən  baş  verir  və  qısa-
müddətli olur (məs: zəlzələ, sürüşmə, uçqun, çökmə, burulğan), 

---

 
19 
lakin  böyük  maddi  itkilər  və  insan  tələfatı  ilə  nəticələnir.  Di-
gərləri, məsələn, daşqın, eroziya - uzunmüddət tədricən inkişaf 
edir,  nadir  hallarda  insan  tələfatına  səbəb  olur,  lakin  çox  ağır 
iqtisadi itkilər törədir. 
Respublikamızda il ərzində 15-30 kortəbii təhlükəli hadisə 
baş  verir. Bütün  kortəbii təhliükələri aşağıdakı növlərə aid  et-
mək mümkündur: geofiziki, hidrometeroloji, geoloji tahliükəli 
hadisələr,  infeksion  (yoluxucu)  xəstəliklər  və  təbii  yangınlar. 
Hidrometroloji hadisələrə ən əvvəl, daşqın, sel və s. aiddir. 
Azərbaycan Respublikasnın 20-dən artıq şəhəri və bir neçə 
yüz digər yaşayış məntəqələrində daşqın təhlükəsi mövcuddur. 
Belə  təhlükənin  əsas  mənbəyi  leysan  yağışları,  qarın  sürətlə 
əriməsi, bəndlərin, su sədlərinin dağilması, uçqun və sürüşmə-
lərdir.  Daşqınlar  nəticəsində  respublikaya  dəyən  illik  orta  sta-
tistik zərər 250-600 min manat hüdudlarında dəyişir. 
 
2.2. Zələzələnin xarakteristikası 
 
Zəlzələ  -  yerin  təkində  süxurların  yerdəyişməsi  sayəsində 
Yer qabığının müəyyən sahələrinin titrəməsidir. 
Respublikamızın  bütün  ərazisi  zəlzələ  təhlükəli  (seysmik) 
zona sayılır. Çox qədimlərdən etibarən baş verən zəlzələlər ba-
rədə  məlumatlara  əsasən  mütəxəssislər  Azərbaycanın  seysmik 
rayonlaşdırma  xəritələrini  tərtib  etmişlər.  1989-cu  ildə  hazır-
lanmış  sonuncu  belə  xəritəyə  görə  respublikamızın  ümumən 
hər yerində 8 baladək, Şamaxı-İsmayıllı, Şəki-Balakən, Gəncə-
Göygöl  və  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  rayonları  isə  9 
baladək zəlzələ ehtimallı zonalar sayılır. 
Belə zonalar ərazimizin dörddə biri qədərini təşkil edir, bu-
rada  əhalinin  təxminən  20%-i  yaşayır.  Təsəvvür  üçün  qeyd 
edək ki, 10 bal güclü zəlzələ dağıdıcı zəlzələ adlanır, bu zaman 
hər cür binalar (iri və xırda bloklu, panel, karkaslı və s.) xeyli 

---

 
20 
dərəcədə  zədələnir,  panellərin,  karkasların  birləşdirilməsi  yer-
lərində çatlar əmələ gətirir. 
Cədvəl 1 
Zəlzələlərin xarakteristikası 
Bal-
lar 
Gücü 
Dağıdıcıların 
ümumi mənzərəzi 
Qısa xarakteristikası 
1 
2 
3 
4 
1 
Torpağın hiss 
edilməyən 
titrəyişi 
2-3-4 bal 
 
Yalnız  seysmik  cihazlarla 
qeyd edilir  
2  Çox zəif təkanlar 
Seysmik  cihazlarla  qeyd 
edilir. 
Tam  sükunətdə 
olan  tək-tək  adamlar  hiss 
edir   
3 
Zəif 
Asqı  lampalar,  açıq  qapı-
lar 
yunğülcə 
tərpənir. 
Əhalinin  az  qismi  hiss 
edir.  
4 
Mülayim 
Pəncərə  şüşələrinin  yün-
gül  cingitisi,  qapı  və  di-
varların  cırıltısından  hiss 
edilir.  
5 
Xeyli güclü 
 
5-6 bal 
Açıq havada bir çox adam 
tərəfindən,  binalarda  isə 
hamı  tərəfindən  hiss  edi-
lir. Binalar tərpənir, mebel 
silkələnir.  Kəfkirli  saatlar 
dayanır.  Pəncərə  şüşələri 
və  divarların  malası  çat-
layır.     
6 
Güclü 
Hamı hiss edir. Bir çoxları 
qorxudan  küçəyə  qaçır. 
Divardan  asılmış  tablolar 
düşür, suvaq (mala) parça-
ları qopub tökülür.  

---

 
21 
Cədvəl 1-in ardı
 
1 
2 
3 
4 
7 
Çox güclü 
7-8 bal 
Asqı  əşyalar  güclü  sürətdə 
yırğalanır,  mebel  yerindən 
tərpənir.  Daş  evlərin  divar-
ları  zədələnir  (çatlayır).  Anti 
seysmik,  həmçinin  tax  ta  və 
çəpər  tikililər  salamat  qalır. 
Çayların  sahillərində  sürüş-
mələr baş verir.  
8 
Dağıdıcı   
Dik  yamaclarda  və  nəm  tor-
paq  catlar  əmələ  gəlir.  Hey-
kəllər yerindən tərpənir və ya 
aşır. Evlər güclü zədələnir.  
9 
Dəhşətli 
 
 
 
9-10 bal 
Daş  evlər  güclü  zədələnir  və 
dağılır. Köhnə taxta evlər bir 
qədər əyilir. 
10 
Məhvedici 
 
Torpaqda  iri,  bəzən  bir  met-
rədək  enli  çatlar  gəlir,  coxlu 
uçurumlar baş verir. Daş tiki-
lilər  dağılır.  Boru  kəmərləri 
qırılır, ağaclar yıxılır.  
11 
Fəlakət 
11-12 bal 
Torpağın üst qatında enli çat-
lar  əmələ  gəlir,  çoxlu  uçu-
rumlar    baş  verir.  Daş  evlər 
tamam dağılır. Dəmiryol rels-
ləri  əyilir  və  yerindən  tərpə-
nir.   
12  Güclü fəlakət 
Yer  səthində  böyük  dəyişik-
liklər  baş  verir.  Coxlu  çatlar, 
uçqunlar, sürüşmələr yaranır. 
Şəlalələr,  süni  göllər  əmələ 
gəlir.  Çayların  məcrası  dəyi-
şir. Heç bir tikinti davam gə-
tirmir.  Bitki  və  heyvanat  uç-
qunlar  nəticəsində  məhv  olu-
nur.  

---