Книга переведена и издана заказу фонда поддержки по политики тюркоязычных государств
Yüklə 1,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
328 Tələm-tələsik xəstəxanadan çıxaraq Kanşaim, Kuanış və Ayşoreklə birlikdə Aytmatovun dəfninə bir gün qalmış Bişkekə get- dik. Qazaxıstanın Qırğızıstandakı səfi rliyində işləyən Boranbek Al- berqenov bizi sərhəddə qarşıladı. Yolüstü onun evinə gedərək öz şey- lərimizi ora qoyduq və birbaşa Aytmatovun evinə - Ala-Arşaya yol- landıq. Aytmatovun ailəsinə, doğmalarına və yaxınlarına başsağlığı verən Qırğızıstan Respublikasının prezidenti Kurmanbek Bakiyev mənə yaxınlaşaraq dedi: “Hesab edirəm ki, sizə də Çingiz Toreku- loviçin ən yaxın dosti kimi ayrıca olaraq başsağlığı vermək lazım- dır”. Mən ona minnətdarlığımı bildirdim. Biz ikimiz gedib Qırğız ədəbiyyatı və incəsənətinin korifeylərinin yanında oturduq. Onların arasında Qazaxıstan Yazıçılar İttifaqının sədri, şair Nurlan Orazalini də gördüm. Söhbət vaxtı Qırğızıstan prezidentinə dedim: – Kurmanbek qardaş, Qazaxıstan Respublikasında kökü “amer- ika milləti” məfhumundan gələn “qazaxıstan milləti” ideyası ye- tişib. İndi qazax xalqı öz ölkəsindəki 140 millətdən birinə çevrilib. Əgər belə qanun qəbul olunsa və kimsə desə ki, “mən qazaxam”, məsuliyyətə cəlb olunacaq. Bu addım tədricən bütün qazax mək- təbləri və başqa millətlərin məktəblərinin ləğvi ilə nəticələnəcək. Bundan başqa milli dillərdə olan bütün nəşrlərin bağlanması üçün şərait yaranacaq. Bu ideya “Qazaxıstan Respublikasının 2030-cu ilə kimi olan inkişaf strategiyası”- na daxil edilib. Respublikanın ictimai təşkilatları birləşərək “qazaxıstan milləti” ideyasına etirazını bildi- rib. “Qazaxıstan milləti” ideyası yoluxucu ola bilər və biz məsələn, “qırğızıstan milləti”-nin yaranmasının şahidi ola bilərik. Bir prezi- dent kimi bu məsələ barədə nə fi kirdəsiniz? – Muxtar Şaxanoviç, - Qırğızıstan Republikasının prezidenti dedi, – mənim arvadım rus olduğu üçün insanlar elə bilir ki, mən milli maraqlara qarşı biganəyəm. Əminəm ki, “qazaxıstan milləti” ideyası millətin və onun dilinin məhvinə yönələn bir istiqamətdir. Buna görə də mən heç vaxt bu ideyanı dəstəkləmərəm! – Kurmanbek Salimoviç, - mənim səsimi bir qədər qaldırıb dedim. – Burda başda xalq qəhrəmanı Suyunbay Eraliyev olmaqla 329 tanınmış adamlar, qırğız ədəbiyyatı və incəsənəti, həmçinin siyasə- tinin qaymaqları yığılıb. Siz indicə dediyiniz sözləri bir and kimi bi cəmiyyətin qarşısında təkrar edə bilərsinizmi? – Deyə bilərəm ki, Qırğızıstan Respublikası heç vaxt “qırğızıstan milləti” ideyasını qəbul etməyəcək, - prezident əminliklə dedi. – Çox gözəl. Siz əsl vətəndaş mövqeyi nümayiş etdirdiniz. Siz- in haqqınızdakı bir qədər mənfi rəyimə yenidən baxmalı olacağam, - deyə mən minnətdarlıqla onun əlini sıxdım. Bu vaxt Qırğızıstanın “Müstəqil hərakat”-ının sədri Toktayım Umetaliyeva mənə pıçıldadı: “Bir dəqiqəlik kənara çəkilə bilərik?” Bizim yaratdığımız “Müstəqilliyin müdafi əsi” ictimai hərakatının prezidium üzvü Bareta Erqaliyeva da onun yanında idi. Bareta mənə danışmışdı ki, onun anası Kulan Xasenova Jambıl baytarlıq texni- kumunda Çingiz Aytmatova qazax dili və ədəbiyyatından dərs deyib. Yadımdadır ki, Respublika Sarayında keçirilən yaradıcılıq axşamım- da o, məni anası ilə tanış etmişdi. Toktayım və Bareta bildirdilər ki, Əskər Akayev iki dəfə zəng edərək Çingiz Aytmatovun dəfnində iştirak etmək istədiyini bildirib, amma Kurmanbek Bakiyev buna razılıq vermir. Əskər Akayev məndən xahiş edir ki, Bakiyevin buna icazə verməsinə nail olum. Qazaxıstan səfi rliyinin məni müşayiət edən müşaviri Boranbek Albergenov mənə pıçıldadı: “Hakimiyyət öz qərarını dəyişməyəcək, boş yerə əziyyət çəkib Akayev üçün xahiş etməyin!” Mənim Bakiyevlə görüşümdən az əvvəl elə həmin həyətdə ağsaqqalların arasında Akayev barədə söhbət gedirdi. “Hakimi- yyət Akayevə bura gəlməyə icazə versə, Aytmatovun dəfn mərasi- mi üsyana çevrilə bilər”, - bir alim dedi. Akayevin halına yansam da, anlayırdım ki, heç bir müsbət nəticə almaq mümkün deyil, buna görə də susdum. (“Qırğızıstan milləti” məsələsinə gəldikdə isə, Ayt- matovun həyətində bu söhbətdən təxminən bir il sonra Ankarada beynəlxalq simpoziumda bir qırğız siyasətçi “qırğızıstan milləti” id- eyasının Bakiyev hakimiyyəti tərəfi ndən perspektiv dövlət planına salınması barədə sənədin surətini mənə göstərdi. Mən sanki ildırım 330 vurmuş adam kimi halsız vəziyyətdə yerimə oturdum. Yəni doğru- danmı Bakiyevin xalqın qarşısında mənə verdiyi söz gözdən pərdə asmaqdan başqa bir şey deyilmiş?) Əvvəlcə gözlənilirdi ki, Aytmatovun dəfninə Rusiyadan Putin, Qazaxıstandan Nazarbayev, Özbəkistandan Kərimov, Tatarıstandan Şaymiyev gələcək. Amma, sonra məlum oldu ki, prezidentlər öz nü- mayəndələrini göndəriblər. Qazaxıstandan otuza yaxın ədəbiyyat, incəsənət, elm və siyasət adamı gəlmişdi. Onların arasında Abiş Kekilbayev, Şerxan Murtuza, Tursunbek Kakişev, Rımqali Nurqali, Mereke Kulkenov, Akim Tarazi, Bolat abilov, Oraz Jandosov, Qalım Jaylıbay, Raxımjan Otarbayev, Jarılkap Kalıbay, Talaptan Axmet- jan, Uluqbek Esdaulet, Sautbek Abdraxmanov, Uteqen Oralbayev, Alimjan kurtayev, Nesipbek Dautayev, Diyar Kunayev, Boribay Jek- senbin, Askar Karesov, Toleubek Mukaşev və başqaları da var idi. Onlar hamısı Aytmatova ünsiyyətdə olub, süfrə arxasında görüşüb, əsərlərini qazax dilinə tərcümə edib və ondan öz qəzetləri, jurnalları üçün müsahibə alıblar. Aydındır ki, onların hər birinin Aytmatovun xatirəsinə həsr olunmuş matəm mitinqində nitq söyləməyə haqqı var idi. Amma, onların arasında bir tanınmış yazıçı, həm Aytmatov, həm də mənim üçün əqidə qardaşına çevrilmiş Raxımjan Otarbayev xü- susi yer tuturdu. Neçə il ardıcıl olaraq Qazaxıstanın Qırğızıstanda- kı səfi rliyində mədəniyyət attaşesi kimi çalışan bu şəxs iki ölkənin mədəni əlaqələrinin inkişafına əhəmiyyətli töhfə vermişdi. Onun iki dramı – “Əfəndi Abutalıb” və “Abay - hakim” Qırğız akademik dram teatrında səhnələşdirilmiş və böyük tamaşaçı rəğbəti qazanmışdı. “Abay - hakim” dramının premyerasında Aytmatov sıxış edərək iste- dadlı dramaturqun yaradıcılığını yüksək qiymətləndirmişdi. Sonra Şıken onun hekayələr kitabına ön söz də yazmışdı. Həmin matəm mitinqində hiss olunurdu ki, Raxımjan böyük yazıçının ölümü ilə barışa bilmir. O, ağlamaqdan gözləri şişmiş vəziyyətdə, dərin kədər içində dayanmışdı. Rusiyadan, Özbəkistandan, Tatarıstandan da xeyli yazıçı və alimlər gəlmişdilər. Danışmaq istəyənlər çox old- uğu üçün Qırğızıstan rəhbərliyi qərar verir: “Hər respublikadan bir 331 nəfər danışacaq”. Qazaxıstan prezidenti adından yalnız dövlət katibi Kanat Saudabayev danışmalı idi. Amma, qırğız qardaşlar “Aytmat- ovun yaxın dostları adından” danışmaq üçün mənə də söz verdilər. Mən Aytmatovun ölümünə həsr etdiyim “İki Çingiz və manqurtluq faciəsi” şeirimi oxudum: İki Çingiz ömür sürdü bu unutqan aləmdə İki xaqan möhür basdı zamana. İkisi də hünəriylə atəşiylə parladı Birinin əlində qılınc, biri ruhlar fatehi. İkisi də milyonlarla insanların övladı, İkisini də unutmaz ulu qırğız dağları. Biri şöhrət zirvəsinə qılıncıyla dırmanan, Yer üzünü qana boğan ulu xaqan – Çingiz xan. Digərinin tək silahı könülləri fəth edən, Zülmə qarşı mədəniyyət sənəti. Hər ürəkdə inci kimi parlayan, Çağdaş Manas, böyük ədib Çingiz can. Onun ucadadır “manqurt” masalı, Buna görə könlümüz çox tasalı. Manqurtlaşmaq günümüzdə yenilik, Bütün xalqa yayıldı bu dəlilik. Necə qurtularıq biz bu zillətdən? Nə gözlənir manqurtlaşan millətdən? Dil ulu anadır, unutmaq olmaz! Unudanlar gec-tez anlar suçunu. Bu anlamazların heç nəyi qalmaz, İnsan oğlu dildən alır gücünü. Dilini unudan millət yox olur, Aytmatovlar bunun üçün savaşır. 332 Sən ölmədin, Çingiz ağam, ölmədin! Hər əsərin ölkəmizdə minarə. Yeddinci ruh alov-alov bağrında, Dostum, ağam getdi, qaldım biçarə. Ovulmaz könlümdə açılan yara!.. Sən xalqları birləşdirən körpüsən... Sən Manassan, Mana kimi bəxtlisən, Dərman oldun manqurtların dərdinə. Torpaqda əbədi yuxuya daldın, Tanrı dağlarında Çingiz dağ oldun! Aytmatovun dəfnində olduğu qədər böyük insan kütləsini mən nə Qırğızıstanda səfi r kimi çalışdığım on il ərzində, nə də sonralar iştirak etdiyim başqa böyük toplantılarda görməmişəm. Hamının gö- zləri yaşlı idi. İndiyə kimi “Uçurum üzərində ovçu fəryadı” kitabını sinəsinə sıxmış bir rus qarısının sözləri yadımdan çıxmır. Böyük yazıçını dəfn etmək üçün “Ata-Beit” qəbristanlığına tərəf gedən insan selinin içərisində o, hönkür-hönkür ağlayırdı. Mənə baxıb o ucadan dedi: “Allah sizə can sağlığı versin. İndi Aytmatovun sağ qalan ən yaxın mənəvi dostu sizsiniz. Ona görə də baş sağlığımızı qəbul edin...” Çingiz Torekuloviçin atasının da dəfn edildiyi “Ata-beit” qəbristanlığının mürəkkəb tarixi var... Güllələnmiş 137 insanın qalıqları arasında 53 ildən sonra yal- nız Torekul Aytmatov, Çingizin atasının güllələnmə yolu ilə ölüm hökmünə məhkum edilməsi barədə kağız parçaları çürüməmiş qalıb. Bunun arxasında nə sirr gizlənir? Əgər bu kağız parçaları tapılma- saydı heç kim, heç vaxt güllələnmiş digər 136 nəfər haqqında da heç nə bilməyəcəkdi. Bu hadisənin təfərrüatlarını bilmək üçün bu mövzuda “Uçurum üzərində ovçu fəryadı” kitabındakı söhbətimizə müraciət edək: 333 “ŞAXANOV. ...1938-ci ilin soyuq payızında Bişkek yaxınlığında, Çon-Taşın dağətəyi hissəsində yerləşən NK- VD-nin (DİXK - Daxili Işlər üzrə Xalq Komissarlığı) isti- rahət evinin yanına bir neçə yük maşınında çoxlu insan gətirib güllələdilər və cinayətin izini itirmək üçün əvvəl- cədən qazılmış xəndəklərdə basdırdılar. Amma, İstirahət evinin qarovulçusu Abıkan Kıdıraliyev kənardan bunu görmüşdü. Uzun illər ərzində ağsaqqal günahsız insan- ların öldürüldüyü yerə gedərək dualar oxuyurdu. Qo- canın Bübüra adında qızı var idi ki, 1928-ci ildə doğul- muşdu, yəni sizinlə yaşıd idi. Atası Bübüraya bərk-bərk tapşırmışdı: “Yadında saxla, qızım, bu yerdə çoxlu insan basdırıblar. Vaxt gələr bunu hamıya danışarsan. Hələliksə heç kimə bir kəlmə də...” Qırğızıstan müstəqillik əldə edib demokratiya yoluna qədəm qoyduqda isə Bübüsara xala həmin hadisə barədə Dövlət Təhkükəsizliyi Komitəsinə məktub yazır. Komitədə şöbə müdiri olan Bolot Abdrax- manov peşə ləyaqətlərinin ləkələnməsini istəməyən bəzi həmkarlarının müqavimətinə baxmayaraq ərazinin qa- zılmasına nail olur. Faciə yerində 137 nəfərin qalıqları aşkarlanır. Onların arasında üzərində sizin atanız To- rekul Aytmatovun da güllələnməsi hökmünün qeyd olun- duğu üç vərəq yarıçürümüş kağız tapılır. Arxiv sənədlərin müəyyənləşdirməyə imkan verdi ki, həmin gün sizin atanı- zla bərabər qırğız xalqının tanınmış simaları Cusup Ab- draxmanov, Kasım Tınıstanov, Erkinbek Esenamanov, İmanalı Aydarbekov, Bayalı İsakeyev, Asanbay Caman- sarıyev, Osmonkul Alıyev, Sıdık Çonbaşev də qətlə yeti- riliblər. Bu dərd və kədər məkanına “Ata-Beit” (“Əcdadların müqəddəs məkanı”) adı verdilər. Qalıqların yenidən dəfn edilməsi üzrə təntənəli matəm mərasimində respublika prezidenti Əskər Akayev də iştirak edirdi. Xüsusi olaraq 334 bu mərasimdə iştirak etmək üçün siz də Lüksemburqdan gəlmişdiniz və nitq söylədiniz. İştirakçıların sözlərinə görə, bu hadisəyə biganə qala bilən bir nəfər də yox idi. Preziden- tin xüsusi fərmanı ilə 1995-ci ildən başlayaraq noyabrın 25-i repressiya qurbanlarının anım günü elan edildi. Mərasim- də biz bir yerdə idik. Sonu görünməyən insan axını var idi. Sizin bacılarınız – Lüsiya və Roza əllərində matəm çələngi, ağlamaqdan gözləri qızarmış şəkildə bizə tərəf gəlirdilər. Gənclər isə qürurla əllərində cavan, əbədi olaraq 35 yaşın- da qalmış qara saç, gözlərindən sanki ətrafdakı bütün in- san kütləsini ovunduracaq qədər mehribanlıq yağan bir insanın portretini aparırdılar. Bu Torekul Aytmatovun şəkli idi. Öldürüləndə o, sizdən - ağ saç, həyatın bütün sın- aqlarından ləyaqətlə çıxmış, şöhrətin zirvəsinə yüksəlmiş, atasının fəxr edə biləcəyi oğuldan iki dəfə cavan idi. AYTMATOV. Hə, 53 ildən sonra 137 nəfərin qalıqları arasından tapılan atamın ölüm hökmü məni sarsıtmışdı. Möcüzədir ki, atamın döş cibində olan bu üç kağız parçası insan sümüklərinin, dəmirin də yoxa çıxdığı bir müddət - yarım əsrdən də çox keçməsinə baxmayaraq çürüməmişdi. Allah böyükdür! Gec də olsa ədalət yerini tapdı. Qoy bir də heç kimə bizim o illərdə keçirdiyimiz yuxusuz gecələr qismət olmasın, heç kim bizim kimi alçaldılmasın, Allah heç kimə bizim keçirdiyimiz hissləri - ədalətsizliyə qa- rşı gücsüzlüyünü anladığın üçün içəridən ürəyi dağlayan ağrı-acını yaşamağı nəsib etməsin”. Bir dəfə “Ata-Beit”-ə gedərkən yolda Aytmatov dedi: “Muxtar, bilmirəm niyə, amma sanki hansısa sehrli qüvvə məni “Ata-Beit”-ə çəkir, bəlkə ona görə ki, mənim atam burda dəfn olunub?” Üç-dörd aydan sonra o, bu sözləri təkrarən dedi. Yəqin bu in- tuisiya imiş... Budur, indi də biz onun nəşini “Ata-Beit”-ə, vaxtilə onun atasının da əbədi məskunlaşdığı məkana aparırıq... 335 Bu yaşıma kimi yüzlərlə, minlərlə, hətta on minlərlə adam- la söhbət eləmişəm, dövlət işləri və ya ictimai işlərlə bağlı məsləhətləşmişəm, onların çoxu ilə bir yerdə yeyib-içmişəm, sevin- mişəm, kədərlənmişəm... Mənəvi silahdaşlarım da çox olub. Amma, qırğız xalqının bu böyük oğlundan başqa heç kimlə qəlbimin, şüuru- mun dərinliklərində gizlənən, yeddinci hiss səviyyəsində duyduğum məsələlər barədə çox məzmunlu söhbətlər aparmamışam. Biz bir-birimizin üzərinə heç vaxt yazmadığımız, amma düşüncələrim- izə hakim kəsilən o qədər fi kirlər, ideyalar və sirrlər axıdırdıq ki... Onu qara torpağın ağuşuna verərkən qəlbimə kədərli, ilahi bir sakit- lik çökdü. Elə bir hiss keçirirdim ki, sanki kimsə məni ucsuz-bu- caqsız səhralıqda tək-tənha qoyaraq gedib. Qırğız Everesti... və onun qarşısını kəsmək istəyən qara bulud- lar, - biz bu xatirələrdə bunlar barədə danışdıq. İndi əzəmətini bütün dünyanın etiraf etdiyi bu Qırğız Everestinin heç kimin ləkələyə bilməyəcəyi başqa həyatı başlayıb. İnanırıq ki, bu gün təkcə qırğız dağları və qazax çöllərində deyil, bütün dünyada maddi sərvətlər, yəni “qarın” maraqlarının ön plana keçdiyi, insanı insan edən mənəvi dəyərlərin isə arxa sıralara sıxışdırıldığı bir dövrün sonu çatacaq. Və onda heç şübhəsiz ki, Qırğız Everestinin yeni erası başlayacaq. Hələliksə o, fəth etdiyi mənəviyyat və intellekt zirvəsindən qayğılı və fi kirli halda bizi seyr edir... Avqust 2010 – may 2011. 336 İÇİNDƏKİLƏR Vəli Əkbər. Özünə baxış üçün güzgü. (Muxtar Şaxanovun «Həqiqət formulu və sevgi everestinin fəthi» kitabı barədə»). ....... .........................................................................................................3 Unikal xasiyyət. ........................................................................... 6 Brejnevə 73 alqiş. Sov.IKP MK Siyasi Bürosunun taqətsiz qocalari və Suslovun qəzəbi. ........................................ 8 «…Allah saxladı, az qala Qırğızıstanın prezidenti olacaqdım». ....................................................................................................... 14 Saykal. ......................................................................................... 17 AY - ayaqqabi yalayanlar, Xruşov və Kim Ir Sen, Aytmatovun Türkmənbaşiya zəng etməsi, Səddam Hüseynin portretləri, adamyeyən prezidentlər və ya bizdə də Türkmənbaşini Allahla bir edən Jutdiyev kimilər çoxdur. .................................18 Qopmuş düymə. ........................................................................... 55 İki prezidentlə birlikdə və ya Jambılın bayramında kədər. ....................................................................... 57 Çingiz Aytmatovun “Çingizxan” rok qrupu ilə səhv salınması. 20 dəqiqənin 8 dəqiqə ilə əvəzlənməsi, YUNESKO-nun forum- larında mənzum hesabatlar və alman torpağında “azarkeşlər” ....................................................................................................... 59 Etjemes Eşimov ........................................................................... 73 Yevtuşenkonun poeziya axşamı. Aytmatovla mən “Yat, sevgilim” və “Hər görkəmsiz olan – mənasız deyil” şeirləri söylənərkən necə yuxuladıq. ....................................................... .................... 75 “Literaturnaya qazeta”- da təqdimat. Moskva biznesmenlərinin bağişladiği iki mənzil. Almatıda A.Voznesenski, C.Eşberi və mənim keçirdiyimiz, amma camaatın gəlmədiyi poeziya gecə- si. .................................................................................................. 85 Yaltaqlığın acısı barədə Heydər Əliyevlə söhbət. ................... 90 «Bacarsan, bağışla…» ................................................................ 99 337 Süleyman Dəmirəllə açıq söhbət və Aytmatovun layiq görülmədi- yi Nobel mükafatı...................................................................... 101 Almatıda yaradıcılıq axşamı... Baurjan Momışulı barədə xatirələr və aşiq qadınların məktubları ...................................107 Şımkentdə Aytmatov adına məktəb. Niyə at insandan daha mərddir?..................................................................................... 117 İslam Kərimov və qohum qan genofondu. .............................. 133 Stokholmdan gətirilmiş ilan əti. ............................................... 137 Corc Sorosla görüş. Tükənməz var-dövlətin problemi. 28 milyardın sahibi piyada gəzir və ya həqiqi xoşbəxtlik zirvəsinə aparan yeganə yol. .................................................................... 139 Kral və onun xanımı. Səksənbayların və Doxsanbayların doğul- ması halları. Dekabr üsyanını yatırmaq üçün yetimlərdən təşkil olunan hərbi dəstə ..................................................................... 151 Çingiz Aytmatov Çingizxanla bağlı mübahisələrdə. ........................................................................... 165 Musrepovun iki qəhrəmanlığı və uğursuz məhəbbəti barədə. Qeyri-adi zövqün bəlası və ya Hacımukanlar və bildirçin iste- dadı barədə düşüncələr. “Cinayətkarların” DYP əməkdaşları tərəfi ndən saxlanılması. ............................................................ 200 Iki nəfərin dostluğu. SSRI prezidentindən Konstitusiya Məhkəməsinə şikayət və Qorbaçov qazax xalqından necə üzr istədi. Raisa Maksimovna ilə söhbət və Yeltsin haqqında xatirələr ...................................................................................... 219 Infarkt. Aytmatovun, Dəmirtaşın və Türkiyə hökumətinin köməyi. Mariya Urmatovnanın Bübüsara barədə fi kirləri ........................................................ 250 Aytmatovun böyük məhəbbəti. ................................................ 255 Həqiqət və manqurtlaşdırmanın sirri. .................................... 280 Aytmatovla vida. Qırğızıstan prezidenti K.Bakiyevlə “qırğızıstan milləti” barədə söhbət. Akayevin telefon zəngi və qırğız Everestinin “Ata-Beit” qəbristanlığında dəfni............................................................... 325 338 Muxtar Şaxanov HƏQİQƏT FORMULU VƏ MƏHƏBBƏTİN EVEREST ZİRVƏSİ Dostum-qardaşım Ç.Aytmatov barədə esse Yüklə 1,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|