LüĞƏTDƏ gedəN İXTİsarlar

Tiryəki

(bax), TİRYƏKÇƏKƏN, TİRYƏKKEŞ

(köhn.).

tiryəki bax tiryəkçi 

tiryəkkeş bax tiryəkçi 

tişə bax külüng

TİTRƏMƏ (dilç.) Hər hansı bir səs elas­

tik cismin titrəməsi və hava dalğalarının axını 

nəticəsində  emele  gəlir  (N.Məmmədov, 

A. Axundov); EHTİZAZ Lakin bezi səslərin 

tələffüzündə səs telləri gərgin vəziyyət ala­

raq  bir-birinə  daha  çox  yaxınlaşır,  bunun 

nəticəsində  də  səs  tellərinin  ehtizazı  əmələ 

gəlir (N.Məmmədov); VİBRASİYA.

TİTRƏMƏK  (müxtəlif  mənalarda)  Axı 

on ildən bəri; Titrəməyib, əsməyib; Heç bi­

rində əlləri (B.Vahabzadə); ƏSMƏK Dünən 

qabağından o qız tələsdi; Keçdi şimşək kimi, 

ürəyim  əsdi  (M.İbrahimov);  ÜRPƏŞMƏK 

Kamilin əti ürpəşdi (Y. Şirvan), 

toxa bax kətmən

toxtamaq bax 1. dözmək; 2. sakitləşmək 1 

TOXUCU  Toxucu  qızların  mahir  əlləri; 

Misli  görünməyən  gülşən  yaradıb  (M.Ra- 

him);  CULFA  (köhn.)  Atam  əllaf,  babam 

dülgər idi; Qardaşım culfa, əmim karger idi 

(M.Ə.Sabir); ZƏRBAFTA Yoxdur bərabə­

rin  sənin  bəhrdə;  Nə  insanda,  nə  zərbafda, 

nə zərdə (Aşıq Abbas).

1. TOXUM  Traktor  gəlmişdir  yeri  sök­

məyə;  Dırmıq  çəkib,  şuma  toxum  səpməyə 

(R.Əfəndiyev); DANƏ Bəsler, a kəlim, da- 

nələri yer qucağında; Qalxar yaşıl otlar, gö­

yərər hər bucağında (A.Şaiq).

2. toxum bax sperma

3. toxum bax tum 1

4. toxum bax maya II 

toxunmaq bax sürtüşmək 1 

tok bax cərəyan 2 

TOKAR, TORNAÇI

TOQQA  Safo  qapının  ağzına  getdi  və 

Alonun toqqasından yapışıb: - Çoxdan gö­

rüşmürük...  (S.Rəhimov);  BANDAJ  (idııı., 

elastik  kəmər)  İdmanda  zədələnmə  halları­

nın qarşısını almaq üçün ən yaxşı qoruyucu 

vasitələr; sipərlərdən, maskalardan, bandaj-

Torağay

lardan istifadə edilməsindən, oynaqların bint- 

lenməsindən ibarətdir (Babayev); KƏMƏR 

Çıxar əynindəki tozlu şineli; Qoy kəmər sıx­

masın o incə beli (M.Rahim); QAYIŞ Qara 

oğlan sualın cavabını gecikdirməyindən qa­

dın özünə doğru gələn adamlara ani bir nəzər 

fırladaraq hələ belindəki enli qayışdan əlini 

çıxarmamış qoca kişini diqqətlə gözdən ke­

çirdi (M.Hüseyn).

1. TOQQUŞMAQ, BİR-BİRİNƏ DƏY- 

MƏK/TOXUNMAQ

2. toqquşmaq bax vuruşmaq 1

TOP (oyun topu) [Pərviz:] Bizimkilər ha 

eləyib geri qayıdana kimi onların hücumçu­

ları  bizim  müdafiə  xəttini  yarıb  topu  qapı­

mızdan içəri keçirdilər (M.İbrahimov); KOS 

Bu zaman Nəcəfin kosu düz Zərifənin qaba­

ğına düşdü (S.Vəliyev); KUY (köhn.) [Mü- 

tərra:] Sizin mərhum qardaşınız kuy və çöv- 

kan  oyununda  qalib  gəldiyi  üçün  Dürrətül- 

bağdad onu sevmişdi (M.S.Ordubadi), 

topal bax çolaq 

topçu bax zenitçi

toplamaq bax 1. yığmaq; 2. cəmləmək 

toplanmaq bax yığışmaq I 

toplaşmaq bax yığışmaq 1

1. TOPPUZ  (köhn.)  Bu  hədiyyələr  bay­

raq,  qılınc,  xirqə,  toppuz,  tac  və  fermandan 

ibarət  idi  (Çəmənzəminli);  ƏMUD  (köhn.) 

(polad toppuz) Koroğlu qanrılıb geriyə baxdı 

ki,  görsün  Giziroğlu  uzaqdadı,  yaxında  bir 

də  onu  gördü  ki,  təpəsinə  bir  əmud  dəydi 

(“Koroğlu”); GÜRZ Bu əcaib zəbanilər tut­

duqları insanları gürzlə şappalayıb odlu zən­

cirlərlə dağlayırdılar (Çəmənzəminli); ŞEŞ- 

PƏR (altıdilli toppuz) Giziroğlu Mustafa bə­

yin  bir  şeşpəri  var  idi  ki,  ucu  haça  (“Kor­

oğlu”).

2. toppuz bax çomaq

TORAĞAY (zool.) Tufan da qonağımdır; 

Göylərin şimşəyi də; Tərlan da qonağımdır; 

Torağay, çəkçəki də (M.Rahim); ALAQA­

RANLIQ Onu [Tanyam] həbsxananın qalın 

divarları, alaqaranlıq koridorlan sıxır, qaçıb 

qurtarmağa çarələr düşünürdü (A.Şaiq);

371

---

QARIÇQAY  Xoyu  məlaikdir,  özü  pərinaz; 

Cilvəsi qarıçqay, cıqqası şahbaz (M.P. Vaqif).

TORAN Toran yavaş-yavaş qovuşur, qü­

rubun sumağı boyaları tutqun pəlmələrə bü­

rünürdü  (Çəmənzəminli);  YARIQARAN­

LIQ  Lakin  men  istəsəm  de,  istəməsəm  de 

başımı aşağı salıb, bu cansıxan, yarıqaranlıq 

otaqda  saatlarımı  saya-saya  çörək  pulu  qa­

zanmalıyam (M.Hüseyn).

TORBA  [Adolf:]  Mən  bir  qara  torbadan 

başqa heç bir əza görmədim (S.S. Axundov); 

KİSƏ Fikr eyləsin asan tutacaq səni; Xəyali- 

xam ilə atıb kisəni (Q.Zakir).

TORNAÇI, TOKAR

1. TORPAQ Dənizləri aşaram; Torpaqda 

da,  suda  da;  Şən,  fərəhli  yaşaram  (M.Dil­

bazi);  XAK  Ani-vahiddə  xütteyi-Şirvan; 

Oldu, səd heyf, xak ilə yeksan (M.Ə.Sabir); 

QUBAR (kl.əd.) Bir gün düşərəm soyuq mə­

zara; Bir gün susaram dönüb qubarə (A.Şaiq); 

ZƏMİN  Əhli-zəmanə  qanına  çox  təşnədir, 

zəmin; Qanın kimin tökərsə fələk, ol zaman 

içər (Füzuli).

2. TORPAQ (ərazi sahəsi) [Heydər bəy:] 

Xofa  düşməyə  haqqımız  var,  çünki  ..  qa­

nunda  torpaq  kəndlinindir  (S.S.Axundov); 

YER [Azer baba:] Yerimi şumlayıb əkən də 

sənsən (S.Vurğun).

3.  TORPAQ  Burada  hər  qaya,  hər  qarış 

torpaq,  hər  ağac,  hər  daş  onun  köməyidir, 

havadarıdır  (M.İbıahimov);  ƏRAZİ  Böyük- 

böyük torpaqlar, ərazilər, dəstə-dəstə adam­

lar, cürbəcür münasibətlər (C.Əlibəyov).

4. torpaq bax vətən 

tosqun bax kök I

TOST  (içki  məclisində deyilən  söz) Əhli- 

hal  insanların  keçib  məclislərindən;  Bəzən 

şeir oxudu, bəzən də ki, foVdedi (M.Rahim); 

SAĞLIQ  Yüz  sağlıq  deyilir  şərəfimizə; 

Düşmən  can  desə  də  düşməndir  yenə... 

(S.Vurğun). 

toşi bax ulaq

TOTUQ  [İsfəndiyarın]  totuq  yanaqların­

dan az qala qan damırdı, amma xəstə idi, özü 

də çox bərk xəstə idi (M.Hüseyn); KOPPUŞ

Toran

372

[Səlimə:] Men yaxınlaşıb başı-gözü yaylıqla 

sarınmış Salatının yun əlcəkli balaca əllərin­

dən tutaraq, isti evdən çıxdığı üçün qızarmış 

koppuş yanaqlarından öpdüm (İ.Əfəndiyev); 

POTA Birinci Çopur Abdullanın əminəvəsi 

Firuzla onun özü tək 

pota bir oğlan güləşdi 

(H. Abbaszadə); YUMRU Yumru, totuq uşaq­

lar qızıl taxtalarda qumaş yastıqlara söykə­

nən möminlərə şərab paylayırdılar (Çəmən­

zəminli).

TOVLAMAQ [Ağa Mərdan:] Gərək mən 

onları bura gətirib tovlayam ki, xilaf şəhadət 

etsinlər  (M.F.Axundzadə);  DİLƏ  TUT­

MAQ [Hacı:] Sən get dilə tut, boynuna qoy 

(M.İbrahimov);  XOŞ  DİLƏ  GƏTİRMƏK 

[Anaxanım:]  Dörd-beş  ildir  onun  qonşulu­

ğunda oluram, ildə neçə qız tovlar, xoş dilə 

gətirər, sonra incidər, qaçırar, yenisini gəti­

rər  (Çəmənzəminli);  QILIĞINA  GİRMƏK 

Və  heç  vaxt  heç  kimin 

qılığına  girməməyə 

çalışmışdı...  (Anar);  TOVLAŞDIRMAQ 

[Göyərçin:]  Hamısını  öyrən,  hamısını  bil, 

onu tovlaşdır, çıx gel (S.Rəhimov); BAŞINI 

BİŞİRMƏK  (fr.v.),  ALDATMAQ  (bax), 

QILIQLAMAQ. 

tovlaşdırmaq  bax  tovlamaq 

TOY  (evlənmə  mərasimi)  [Surxay:]  Ca­

maat, Musa dayının toyu qarışdı hamımızın 

toyuna  (S.Rəhman);  DÜYÜN  Düyün  oldu, 

bütün xublar yığıldı; Gəlmədi bir bizim gül­

bədən  gəlin  (M.P.Vaqif);  XEYİR  İŞ  (dan.) 

[Qəndab:]  Gözəldir,  -  deyə  şəkli  sinəmə 

sıxdım.  Xeyir  iş  nə  vaxtdır,  Allah  qoysa? 

(B.Bayramov);  TOY-DÜYÜN  [Serçəcik:] 

Kimindir  bu  toy-düyün  (M.Seyidzadə). 

toy-düyün  bax  toy 

töhfə bax hədiyyə

TÖHMƏT Burax, dostum, burax bu töh­

mətləri!  (M.Müşfıq);  QINAQ,  MƏZƏM­

MƏT Ata ticarətə uyub qazanc gətirir, tacir­

lər  mühiti  isə  getdikcə  qınağı,  məzəmməti 

artırır (Ə.Əbülhəsən); DANLAQ (bax).

1.  TÖKMƏK  Stol  üzərindəki  qrafindən 

stəkana su töküb içdim (A.Şaiq); AXITMAQ 

Axıtdım alnımın inci tərini; Yanmadım ömrü­

Tökmək

---