LüĞƏTDƏ gedəN İXTİsarlar

molla  da  həbs  edilib  müdde  ümuminin  ixti- 

yanna göndərildi (T.Ş.Simürğ); YAXALAN­

MAQ  Xam  yaxalandı  ən  nəhayət  (H.Cavid); 

DAMLANMAQ  [Kapitan:]  Yoxsa  sən  də 

damlanmaq istəyirsən? (İ.Əfəndiyev).

2.  TUTULMAQ 

{səsə  aid),

 

SƏSİ  BAT­

MAQ 

Sədmeyi-səngden 

batıbdı 

səsi 

(M.Ə.Sabir).

1.  TÜFEYLİ 

(

biol

.) 

{başqa  orqanizmin 

içində

 

və 

ya üzərində yaşayıb onunla qida­

lanan bitki və ya heyvan)',

 

PARAZİT.

2. tüfeyli bax müftexor 

tüfuliyyət bax uşaqlıq 1

TÜK  [Aydm:]  Ay  aman,  bərk  durun, 

tük 

qınldı,  dünya  yıxıldı,  ha-ha-ha!  (C.Cabbarlı); 

QIL 

{sərt  tük)

 

Gecə  deyərlər,  onun  [Fərzəli- 

nin]  boynu 

qıldan

 

nazik  idi  (S.Rəhimov); 

TEL Koroğlu dumanın 

telindən

 

bir dəstə kə­

sib, Eyvazın papağına sancdı (“Koroğlu”).

TÜKLÜ  Belə  olsa 

tiiklü

 

baldırları  görü­

nər,  yaşmaq  düşdükdə  onun  nazik  bığları 

qənşərə  çıxar..  (S.Rəhimov);  QILLI  [Dur­

sun] hər gün “of, bu 

qıllı

 

meymundan yaxamı 

nə zaman qurtaracağam” — deyirdi (A.Şaiq).

1. TÜLKÜ Ovlaqda qarşıma bir 

tülkü 

çıxdı; Rəngi nə çox bozdu, nə çox açıqdı 

(M.Rahim); SƏLƏB 

{köhn.)

 

Biri 

sələb

 

var 

deyir; birisi iskəncəbi (M.Rahim); RÜBAH 

{arx.)

 

Rübah bir şəğal ilə bir biyabanda ge­

dirdilər (S.Ə.Şirvani).

2.

 tülkü 

bax

 hiyləgər 

tülküdurmaz(dan) 

bax

 alaqaranlıq 

tülkülük 

bax

 hiyləgərlik 

tülüngü 

bax

 hiyləgər

tünbətün bax gorbagor

1. TÜND (

xasiyyət haqqında),

 

AĞIR, 

QƏLİZ

2.

 

TÜND 

{maye haqqında),

 

BƏRK, KƏ­

SİF, KƏSKİN

3. TÜND, TUTQUN 

{rəng haqqında)

1. TÜNDLƏŞMƏK, TUTQUNLAŞ­

MAQ, QƏLİZLƏŞMƏK 

(rəng haqqında)

2. tündləşmək 

bax

 

bozarmaq 

tündxasiyyət(Ii) 

bax

 

bədxasiyyət

Tutulmaq

Tütün

tüng bax qrafın

tünlük bax basabas, izdiham 1

tünük bax nazik 2

TÜPÜRCƏK  {ağız  suyu)  Bu  cazibəli 

mənzərəni  görərkən  xəyalən  bu  ətləri  ləz­

zətlə qovurdum .. yığın-yığın tüpürcək ağzını 

doldurdu  (Çəmənzəminli);  LÜĞAB  Azal­

maqda  olan  ağız  lüğabı  qurumağa  üz  qoy­

muşdu)  (Ə.Vəliyev);  TÜPÜRÜK  [Göyər­

çin:] Tüpürüklər altında ölüb qara torpaqlara 

getməkdənsə, səfil, dilənçi kimi olsa da, ya­

şamaq lazımdır.. (S.Rəhimov).

TÜPÜRMƏK Hər kim gəlsə sənin kimi 

bu torpaqda öləcək; Cəmdəyinə yağış kimi 

tüpürəcək gələcək (S.Rüstəm); ÇIRT AT­

MAQ Salman kişi çubuğunu ağzından çıxa­

rıb bir çırt atır.. (R.Rza). 

tüpürük bax tüpürcək 

türbə bax 1. mavzoley; 2. məzar 

türkəçarə bax arahəkimi 

türkəsaya(q) bax təvazökar 

türkü bax mahnı 

türmə bax həbsxana 

TÜSTÜ Qızınmadıq istisinə, kor olduq 

tüstüsünə (Ata. sözü); DUMAN [Orxan:] Ey 

mavi göylər! Ey yaşıl ormanlar! Ey bacalar­

dan yüksələn 

dumanlar (H.Cavid). 

tütəəhhil bax evli

TÜTƏK Qəhrəmanlarla yeməkxana dolub 

ağzınadək;  Biri  çalmaqda  qaval,  digəri  eşq 

ile  tütək  (S.Rüstəm);  BALABAN  Hop-hop 

belə  düşdü;  İş  müşgülə  düşdü;  Çünki  belə 

düşdü; İndi balabandır (M.O.Sabir); DÜDÜK 

Axırda da elə oldu ki, dəxi az qalmışdı qiya­

mət  qiyam  eləsin  və  İsrafil  düdüyünü  istə­

yirdi  yuxarı  qalxızıb  çalsın  (C  .Məmməd­

quluzadə);  NEY  [Səlma:]  Bu  ney  səsi  nə 

qədər  gözəldir!  (A.Şaiq);  SÜMSÜ  (məh.) 

{qanıış  tütək)  ..siimsü  qayırar,  hələ  bayatı 

şikəstəsi də ağzından düşməzdi (A.Şaiq).

TÜTƏKÇİ, BALABANÇI, DÜDÜK- 

ÇALAN, DÜDÜKÇÜ, NEYÇALAN, 

NEYÇİ, TÜTƏKÇALAN 

tütün bax tənbəkic

375

---

1. UCA Amma [günəşin] şəfəqi qarşıdakı 

uca dağın başına düşmüşdü (S.S.Axundov); 

ALİ  Hülaku  xan  paytaxtı  Təbriz  şəhərində 

ali  bir  imarət  tikdirdi  (A.Bakıxanov); 

BOYLU Boylu çinar budaq atmış, qol atmış 

(R.Rza); BÜLƏND (kl.əd.) Eylər azadələrin 

adını  aləmdə  bülənd;  Sərv  edərsə  özün  ol 

şiveyi-rəftarə fəda (Qövsi); HÜNDÜR Ara­

lıda olan hündür və silsilə dağlar başındakı 

səngərlərdən  güllə  səsləri  artır...  (S.Rehi- 

mov); QƏLBİ (dial.) [Ağabala:] Dağ qəlbi­

dir, - dedi, qarabağlı qızma sataşdı (Çəmən­

zəminli); ŞUMAL Tikildi divarlar, şumal di­

rəklər  (M.Müşfıq);  YÜKSƏK  [Nəriman:] 

..dünya üzündə ənyüfeakbir zirvə, derin bir 

ümmansınız,  bütöv  bir  dünyasınız!  (S.Rə- 

himov).

2. uca bax ucaboy(lu)

3. uca bax ülvi

4. uca bax zil 1

UCABOYLU  [Kərim:]  Anam  deyir  ki, 

onların məktəbinə balacaboylu uşaqları qa­

baqda, 

ucaboyluları dalda oturdurdular, mü­

əllimin yazdığını gərək hamı görə (M.İbra- 

himov); CAYDAQ (arıq, uzun) [Tahir] hə­

ləlik, - deyə gülə-gülə uzun, caydaq qıza əl 

elədi.. (M.Hüseyn); HÜNDÜR [Camal] atası 

kimi hündür, enlikürek bir oğlandı (S.Veli- 

yev); HÜNDÜRBOYLU Ağ xalatlı, hündür­

boylu, gövdəli bir gənc içəri girdi (Çəmən­

zəminli);  SƏRVBOYLU  (şair.)  Hüsnünü 

yad eyləsəm, ay sərvboylu dilbərim; Firqə- 

tindən  çeşmətok  axar  gözümdən  yaşlar 

(Xetayi); ŞUMAL (məc.) Heybət qabaqdakı 

qıvrımsaçlı, qarayanız, şumal oğlana müra­

ciət elədi (M.Hüseyn); UCA Heç yadımdan 

çıxmır, konsul özü bir uca adamdır.. (C.Məm- 

mədquluzadə); UZUN Uzun motalpapaq bir 

çoban, Sərxanı heç saymır, ağlına gələni de­

yirdi (M.Hüseyn); UZUNBOY(LU) Uzun- 

boy, ağbəniz, alagöz Gülbadamı qız ikən

376

Ucsuz-bucaqsız

kənddə  çox  adam istəyirdi  (N.Nərimanov); 

UZUNDRAZ (dan.) Uzuııdraz zabit [Vəzi- 

rovu] xüsusi salonda gözləyirdi (M.İbrahimov).

UCADAN Yolçuzadə.. hərdən çox uca­

dan danışır (Ə.Kərim); BƏRKDƏN [Müsa­

hib:]  Çayı  bir  az  da  bərkdən  desənə!.. 

(M.İbrahimov); HÜNDÜRDƏN Hamı hün­

dürdən  danışdığı  üçün  ağız  deyəni  qulaq 

eşitmirdi (B.Bayramov); VAR SƏSLƏ (çox 

ucadan) [Yolçuzadə:] Pıçıltı sevgililər ara­

sında ola bilər. Ucadan və ucadan! Var sə­

sinlə! (Ə.Kərim); ZİLDƏN.

UCALMAQ (müxtəlif mənalarda) Neçə- 

neçə yeni bağ; Neçə misli olmayan; Aləmə 

işıq yayan; HES-lər ucalacaqdır (M.Rahim); 

QƏLBİLƏNMƏK Ay getdikcə qəlbiləııir, 

elə  bil  görünməz  bir  nərdivanla  yuxarılara 

qalxır (Ə. Vəliyev); YÜKSƏLMƏK, QALX­

MAQ  Doğrusu  arxanca  azı  yüz  kərə;  Men 

də yüksəlirəm, mən də qalxıram (M.Rahim).

UCALTMAQ  Köhnə  il, tarixin yolunda 

bizi; bir pillə, bir boy ucaltdı (R.Rza); YÜK­

SƏLTMƏK Vətən sevgisi, xalq məhəbbəti, 

övlad  eşqi,  qızğın  ürək  çırpıntısı  bu  qəhrə- 

manlardakı ülviliyi qat-qat ucaldır, nəcabəti 

yüksəldir,  daxili  gözəlliyi  qüvvətləndirir 

(Ə.Vəliyev); QƏLBİLƏTMƏK (dial.).

UCQAR (bir yerin ən uzaq, ən kənar his­

səsi) tndi müəyyən olurdu ki, kəndin ucqa­

rında, yerin altında bir oyuq yer - kaha vardır 

(S.Rehimov); ƏTRAF ..gecə də, gündüz də, 

yuxuda da ətraf obalarda ölüm fitvaları ver­

mək,  qan  axıtmaq,  qanla  yaşamaq  istəyirdi 

(S.Rəhimov); KƏNAR Onun öz ailəsi kən­

din  kənarındakı  binada  yerləşmişdi  (S.Rə­

himov); QIRAQ İndisə bu qoz ağacı nəinki 

qıraq kəndlərdə və hətta şəhərlərdə də şöh­

rət qazanmışdı (N.Nərimanov).

UCSUZ-BUCAQSIZ  [Rza:]  Biz  el-ele 

verib  bahar  quşları  kimi  atıla-atıla,  oxuya- 

oxuya  ucsuz-bucaqsız  çəmənlərə  qaçdıq, 

şərqi deyən quşlara qoşulduq (M.İbrahimov); 

BİHÜDUD  Dəryayi-bihiidud  idi  çərxi-zü- 

mürrüdin; Könlüm misalı mövczənü biqərar 

idi (M.Hadi); BİPAYAN (kölın.) Könül yenə

---