M-az (9). indd
Yüklə 23,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
72 Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016 İ nformasiya-kommunikasiya və kompüter texnologiyaları in- kişaf etdikcə bəşəriyyətin indiyədək toplanmış bütün bilikləri və mədəni irsi tədricən rəqəmsal formata keçirilərək virtual resurslara çevrilir (1). Fərəhli haldır ki, Azərbaycan xalqının milli mədəni irsi, korifey sənətkarlarımızın bioqrafiyası, biblioqrafiyası və əsərləri də tədricən beynəlxalq internet şəbəkəsində getdikcə daha geniş spektrdə təmsil olunur. Bu isə elmi-tədqiqatçılara iş otaqla- rından çıxmadan dünyanın ən nüfuzlu universitetlərinin və kitabxa- nalarının internet portallarında, elektron resurslarında araşdırmalar aparmağa geniş imkanlar yaradır. Biz də Azərbaycan professional musiqi sənətinin banisi Üzeyir bəy Hacıbəyli irsinin xarici ölkələrin virtual resurslarında təmsilçiliyi dərəcəsini araşdırıb ilkin nəticələrin təqdimatına çalışdıq. Üzeyir Əbdülhüseyn oğlu Hacıbəyli 18 sentyabr 1885-ci ildə Ağcabədi mahalında anadan olmuşdur. Hazırda bu tarix Azərbaycanda Musiqi Günü kimi qeyd olunur. Üzeyir bəyin ailəsi Azərbaycanın qədim mədəniyyət ocaqlarından olan Şuşadan idi və özü də ilk təhsilini orada almışdır. Gürcüstanda, Qori Müəllimlər Se- minariyasında oxuduğu 1899–1904-cü illərdə həm Avropa musiqisi ilə yaxından tanış olmuş, həm də bir neçə musiqi alətində ifa etməyi öyrənmişdir. Problemin Azərbaycan səviyyəsində öyrənilmə dərəcəsi Üzeyir Hacıbəylinin irsi sənətşünaslarımız tərəfindən araşdırılır, çoxlu sayda dissertasiyalar müdafiə olunur, sanballı monoqrafi- yalar və elmi məqalələr işıq üzü görür. Azərbaycan bəstəkarları arasında ilk sənətşünaslıq namizədi olmuş Əşrəf Abbasov hələ 1952-ci ildə Moskvada, Üzeyir bəyin vəfatından cəmisi 4 il sonra “Üzeyir Hacıbəyov və onun “Koroğlu” operası” mövzusunda dis- sertasiya müdafiə edib. Üzeyir Hacıbəylinin irsi ilə bağlı aparılmış tədqiqatların, yazılmış namizədlik və doktorluq işlərinin sayı-he- sabı yoxdur. Görkəmli ədəbiyyatşünas, tənqidçi Abbas Abdulla “Üzeyir Hacıbəyovun sənətkarlığı” mövzusunda doktorluq disser- tasiyası müdafiə edib. Tanınmış publisist ziyalımız, mərhum Qu- lam Məmmədli Ü.Hacıbəylinin salnaməsini tərtib edib. Musiqişü- nas Zemfira Səfərova Ü.Hacıbəyli yaradıcılığının ən az öyrənilmiş sahəsini – onun musiqi-estetik görüşlərini, elmi tədqiqatlarına əsas mövzu seçib. Kinoşünas A.Kazımzadə isə Üzeyir bəyin kino sənətkarlığının tədqiqatını aparıb. Üzeyir bəy Hacıbəylinin nəsr əsərləri də filoloqlarımız tərəfindən geniş araşdırmaya cəlb olunub. Belə qürurverici faktlar çoxdur. Lakin müasir dünyada Üzeyir irsinə dair belə ənənəvi çap materialları ilə yanaşı, xarici dillərdəki virtual resurslarda da geniş təbliğat işlərinin görülməsi xalqımızı, ölkəmizi, mədəniyyətimizi və incəsənətimizi təbliğ etmək baxımından həyati vacib aktual məsələdir. Fərəhli haldır ki, Ü.Hacıbəylinin həyat və yaradıcılığı ilə bağ- lı internetdə bir sıra mənbələr var. Hətta yaradıcılığını təbliğ edən xüsusi sayt da yaradılmışdır. Həmin resursda bəstəkarın bioqrafi- yası, musiqi əsərləri, librettoları yerləşdirilib. Belə hesab edirəm ki, Üzeyir bəy irsinin təbliği baxımından “Musiqi dünyası” jurnalı və onun iki dildə olan virtual versiyası ən uğurlu media layihəsi kimi diqqətəlayiqdir. Tədqiqat metodları Tədqiqat prosesində problem üzrə internet resursların öyrənilməsi və nəzəri təhlili metodundan istifadə edilib. Bundan əlavə, mövzu üzrə mövcud sənətşünaslıq elmi ədəbiyyatı da müva- fiq internet resurslarla müqayisəli təhlilə cəlb olunub. Tədqiqat işinin müzakirəsi İngilis və rusdilli virtual resurslarda Ü.Hacıbəyli irsinin təmsilçiliyi baxımından professor Fərəh Əliyevanın 1997-ci ildə “Azerbaijan İnternational” jurnalında ingilis dilində işıq üzü görmüş və virtual resurslarda yer almış “Azərbaycanın məşhur musiqiçi ailələri” adlı məqaləsi təqdirəlayiqdir (2). Üzeyir bəy haqqında rusdilli saytlarda da kifayət qədər materiallar vardır. Rusiyanın teatr və kino sənəti üzrə ən böyük internet portallarından birində dahi həmyerlimiz haq- qında geniş məqalə verilib. 1908-ci ildə gənc bəstəkarın “Leyli və Məcnun” operası geniş ta- maşaçı kütləsinə təqdim olundu. Əsər tək Azərbaycanda deyil, dün- ya musiqi tarixində özünəməxsus yer tutur. Bu janrın ilk nümunəsi kimi Şərqin tarixinə qızıl hərfl ərlə yazılmaqdan əlavə, həm də ilk milli opera nümunəmizdir. Haqqında beynəlxaq şəbəkədə müəyyən məlumatlara da rast gəlmək mümkündür. Tacikistanlı alim, “Şa- hidi Mədəniyyət Fondu”nun sədri Munirə Şahidi fondun internet səhifəsində, ingilis dilində “İpək yolunda opera” adlı məqaləsində Üzeyir bəy Hacıbəylinin “Leyli və Məcnun”unun adını çəkir, onun həm Qafqaz, həm də digər Şərq ölkələrinin musiqisinə təsiri haq- qında söhbət açır (3). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, məqalə müəllifi səhvə yol verərək bu musiqi əsərinin Məhəmməd Füzulinin deyil, Nizami Gəncəvinin eyniadlı poeması əsasında bəstələndiyini yazır. ÜZEYİR BƏY HACIBƏYLİ İRSİ VİRTUAL ALƏMDƏ Elşad Əliyev, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu, estetika və informasiya mədəniyyəti şöbəsi E-mail: aliyev.science@gmail.com ELM 73 Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016 Müstəqil jurnalist və tədqiqatçı Jeyms Minahanın müəllifi olduğu “Şimal, Şərq və Mərkəzi Asiyanın etnik qrupları” ensiklopediyasında Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti və incəsənəti haqqında ətrafl ı məlumat verilir (4). Məqalədə “Leyli və Məcnun” operasının müsəlman dünyasında ilk opera olduğu xüsusi vurğulanır. “Dünyanın etnik qrupları” seriyasından olan bu kitab ingilis dilində nəşr olunmuş, həm də internet şəbəkəyə yerləşdirilmişdir. İngilisdilli elmi ədəbiyyatda faktı təsdiqləyən çoxsaylı məqalələr mövcuddur. Qeyd etdiyimiz kimi, Üzeyir dühasının məhsulları bir çox saytlar- da yerləşdirilib. Həmin saytlarda əsərləri dinləməklə yanaşı, həm də müxtəlif formatlarda yükləmək də mümkündür. Hacıbəylinin operalarına “Youtube” portalında baxmaq mümkündür. Müxtəlif za- manlarda istifadəçilər tərəfindən portala yerləşdirilmiş bu videolar bəstəkarın yaradıcılığı ilə yaxından tanışlıq imkanı yaradır. “Youtube” portalında Hacıbəylinin əsərləri ilə yanaşı, onun şəxsi görüntüləri olan tarixi videomateriallar da vardır. ABŞ Kaliforniya Universiteti nəşriyyatının saytında (5) veril- miş materiallar da Üzeyir bəy yaradıcılığının beynəlxalq inter- net şəbəkəsində təmsil olunması baxımından çox maraqlıdır. Saytda göstərilir ki, Marina Frolova-Uolkerin Amerika Musiqi Cəmiyyətinin jurnalında işıq üzü görmüş məqaləsində (6) Üzeyir bəy Hacıbəyli sənətinə, onun musiqi üslubuna və sovet ideologiya- sının tələblərinə uyğunluğu baxımından nəzər salınmışdır. Məqalədə sovet hakimiyyəti illərində Qafqaz və Orta Asiya respublikalarında milli musiqi mədəniyyətlərinin inkişaf ideologiyası tədqiq edilir. İm- periyanın mərkəzindən diktə edilən ideologiyaya görə, Moskvadan və Leninqraddan “müttəfiq respublikalar”a göndərilən bəstəkarlar qarşısında XIX əsrdə Rusiyada mövcud musiqi millətçiliyi modelini həmin xalqların mədəniyyətinə köçürməklə onların “harmonizasi- yası” məsələsi qoyulmuşdu. M.Frolova-Uolker sovet ideoloqlarının irəli sürdüyü modelin Qafqaz və Orta Asiya operalarındakı imitasiya- sı (təqlidi) və bununla bağlı sosializm realizmi və orientalizm haq- qında müzakirə açır. Qeyd olunur ki, milli musiqi mədəniyyətlərinin harmonizasiyası ideyasına münasibət bildirmiş Üzeyir bəy Hacıbəyli belə hesab edirdi ki, birtərəfl i “harmonizasiya” musiqidəki mil- li ruhu məhv edə bilər, digər tərəfdən isə milli musiqi “monodik”, yəni dəyişməz, sırf milli olaraq da qala bilməz. Bu baxımdan rus musiqisinə, o cümlədən dini (kilsələrdə oxunan) musiqilərə xas po- lifoniyanı, çoxsəsli xor ifalarını öz operalarında uğurla tətbiq etmişdi. M.Frolova-Uolkerin fikrincə, məhz Üzeyir bəyin özünəməxsus ya- naşması sayəsində Azərbaycan professional musiqi sənətində milli üslubla kənardan gətirilən harmonizasiya bir-birini tamamlamaqla həm də yeni üslub yarandı. Üzeyir bəyin yaratdığı polifoniya akkord- ların sadəcə düzgün ardıcıllığı və ya harmonik intonasiyalara deyil, milli melodiya əsasında qurulmuş məntiqi kombinasiyaya əsaslanır. Nəticədə Üzeyir bəyin əsərlərində sovet ideologiyasının melodiya üzərindəki zorakılığı hiss olunmur. 1997-ci ildə Amerika Kino İnstitutu “Amerika bədii filmlərində etnik mənsubiyyət: 1911–1960” adlı kataloq nəşr edib (7). Kalifor- niya Universiteti nəşriyyatının internet portalında (8) yerləşdirilmiş həmin kataloqda 1937-ci ildə ABŞ-da erməni dilində istehsal olunmuş “Arşın mal alan” bədii filmi haqqında məlumat və onun Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir bəy Hacıbəylinin Azərbaycan folklor musiqisi üzərində yaratdığı eyniadlı operettası əsasında çəkildiyi qeydi var. Bundan başqa, kataloqdakı digər məqalədə 1945-ci ildə Sovet İttifaqında rejissor Rza Təhmasibin, gələcəyin iki nəhəng sənət korifeyi səviyyəsinə qalxacaq Rəşid Behbudov və Leyla Cavanşi- rovanın (Leyla Bədirbəyli – E.Ə.) iştirakı ilə lentə aldığı “Arşın mal alan” filmi haqqında da məlumat verilmişdir. Kataloqdakı məqalələri PDF-formatda internetdən oxumaq mümkündür. Bu film həm yerli, həm də dünya kinoteatrlarında uğurla nümayiş olunmuş, 1946-cı ildə nüfuzlu Stalin mükafatına layiq görülmüşdür. Müxtəlif rusdilli saytlarda internet istifadəçilərinin “Arşın mal alan” haqqında yaz- dıqları fikirlər filmin yaradıcı heyəti, xüsusilə də bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəylinin sənətkarlığı haqqında ümumi müsbət rəy yaradır. Beynəlxalq internet şəbəkəsində gürcü rejissor Mixail Çiaure- li tərəfindən 1942–43-cü illərdə Tbilisi Kinostudiyasında çəkilmiş ikihissəli “Georgi Saakadze” filmi haqqında da bəzi məlumatlar yer alıb. Orada filmin bəstəkarı kimi Andrey Balançivadze ilə yanaşı, Ü.Hacıbəylinin də adı çəkilir. Filmə “Youtube” portalında rus dilində baxmaq mümkündür. Təəssüf ki, bu əsərlə bağlı gürcü kinosaytlarında Üzeyir bəy Hacıbəylinin adı çəkilmir, halbuki “Georgi Saakadze” filmindəki hadisələr İran şahı Qacarın sarayında cərəyan etdiyindən bəstəkarın musiqisindən gen-bol istifadə olunub. İran şahı Rza Pəhləvinin hakimiyyətdə olduğu ilk illərdə mədəniyyət və mədəni siyasətə həsr olunmuş Beynəlxalq Simpozi- umun (26–28 iyun, 2009) internet saytında verilmiş materiallarda (9) Xristof Uernerin məruzəsi tədqiqatlarımız baxımından böyük maraq doğurur. X.Uernerin təqdim etdiyi məqalədə (10) göstərilir ki, 1927– 1941-ci illərdə Təbriz Teatrının repertuarında görkəmli Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəylinin əsərləri üçüncü yer tuturdu. Yüklə 23,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|