M. T. Do’stova B. X. Xo`janiyozova
Yüklə 4,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Golarktika
Golarktika-grekcha holos-butun, barcha, arktikos-shimoliy degan ma’noni bildiradi. Golarktika Yer sharining shimoliy quruqlik qismini egallovchi floristik va zoogeografik oblastlardan biridir. Shuni ta’kidlash lozimki, O’zbekiston Respublikasi hududi ham zoogeografik rayonlashtirishda Golarktika oblastiga tegishlidir. Bu jixatdan mazkur oblast faunasini o’rganish muhim ahamiyatga ega. Golarktika zoogeografik oblasti o’zining egallagan maydoni bo’yicha eng yirik oblast sanaladi. U Shimoliy Amerika, Yevropa, Afrikaning shimolini va Osiyoning katta qismini qamrab oladi. Oblastning janubiy chegarasi issiq va mu’tadil zonada joylashgan. U janubdan Neotropik, Efiopiya, Indo- Malay oblastlarining shimoliy chegaralari bilan chegaralanadi. Kutb havzasidagi Azor, Madeyra, Yapon va boshqa barcha orollar ham mazkur oblastga tegishlidir. Golarktika oblastining ekologik sharoitlari uning geografik joylashuvi va tarixiy shakllanishi bilan bog’liq holda turli- tuman. Oblastda tipik tropik o’rmonlar uchramaydi. Baland va keng hududni egallagan tog’ tizimlari, cho’llar, tundra, tayga, nina bargli va bargli o’rmonlar, dashtlar oblast landshaftining turli-tumanligini ta’minlaydi. Oblast faunasi kambag’al. Bunday holat qator omillar bilan tushuntiriladi. Ayniqsa, oblastning shimoliy hududda joylashganligi, uning shimoliy chegarasida pessimum sharoitning shakllanishiga va faunasining juda kambag’al bo’lishiga sabab bo’lgan. Turlar soni shimoldan janubga tomon ko’payib, boyib boradi, ammo oblastning janubiy chekkasida fauna yana kambag’allashadi. Faunasining kambag’alligini bitta yaqqol misol bilan tushuntirish mumkin. Oblastning Yevro-Osiyo qismida 1100 turdagi qushlar uchraydi. Janubiy Amerikada esa 2500 turdagi qushlar uchraydi. 113 Faunasining kambag’alligini xarakterlovchi ikkinchi omil- landshaftlarining bir avlodga mansubligi ya’ni landshaftlar orasida bir- birlaridan tubdan farq qiluvchi xususiyatlarning yaqqol namoyon bo’lmasligidir. Bundan tashqari faunasining nisbatan «yoshligi» va boshqa omillar ham oblastda hayvonot dunyosining o’ziga xos shakllanishiga sabab bo’lgan. Golarktika oblasti chegara zonasida turli to’siqlarning deyarli yo’qligi va juda cho’zilganligi sababli boshqa qo’shni oblastlarning fauna elementlari mazkur oblastga kirib keladi. Endemik guruhlar boshqa oblastlarga qaraganda ancha kam. Ular yettita sut emizuvchilar oilasi vakillaridan tashkil topadi: vыxuxollar, qunduzlar, qo’shoyoqlar, selevinalar va boshqalar. Subendemiklardan bu oblastda krotlar uchraydi. Qushlarning endemik oilalariga qurlar va gagaralarni kiritish mumkin. Oblastning shimoliy hududlarida sudralib yuruvchilar xilma-xilligi juda past ko’rsatgichda namoyon bo’ladi. Ammo janubga tomon yo’nalishda ularning miqdoriy va sifatiy ko’rsatgichlari ancha oshadi. Jumladan, ular orasida endemik oila vakillaridan-zaharli tishlilar uchraydi. Sudralib yuruvchilarning ko’pchiligi endemik avlod darajasida namoyon bo’ladi. Golarktika zoogeografik oblastining xarakterli hayvonlari: los, karqur, qunduz, qur, katta qo’shoyoq, rosomaxa, seleviniya, skuns, ovtsebыk, krot, tulki, sobol, qo’ng’ir ayiq, vыxuxol, cho’rtan, losos. Suvda ham quruqlikda yashovchilardan burchak tishlilar, yashirin jabrali yirik salamandralar, ambistomalar, amfiumlar, proteylar va sirenlar oilalari endemiklar hisoblanadi. Bularning barchasi dumli amfibiyalarga tegishli bo’lib, dumsizlar orasida yuqori rangdagi endemiklar uchramaydi. 114 Chuchuk suv baliqlari turli-tumanligi jihatidan tropik ixtiofaunadan ancha keyingi o’rinni egallaydi. Shunday bo’lishiga qaramasdan osyotrsimonlar, eshkak burunlilar, qalqonli cho’rtanlar, losossimonlar, xariuslar, chikuchansimonlar, umbrasimonlar, g’or baliqlar, perkopsidlar, afredoderussimonlar, quloqli okunlar, keng peshonalilar va boshqa oilalar endemiklar hisoblanadi. Umurtqasizlar faunasi ham o’ziga xos sistematik va ekologik xususiyatlarga ega bo’lib, turli-tumanligi bo’yicha tropik oblastlardan ancha keyingi o’rinni egallaydi. Yuqori rangni egallovchi endemiklar kamchilikni tashkil etadi. Hasharotlardan Notoptera turkumi vakillari Shimoliy Amerika, Yaponiya va Primoryada uchrovchi endemiklardir. Hasharotlarning qator oilalari va ayrim o’rgimchaksimonlar endemik guruhlarga tegishlidir. Golarktika faunasida tropik hududlarga mansub hayvonlar guruhi deyarli uchramaydi, bu oblastda ayrim keng tarqalgan turlarnigina uchratish mumkin. Yevro-Osiyo va Shimoliy Amerikaning o’zaro o’xshash fauna elementlaridan tashkil topganligini quyidagicha izohlash mumkin. Shimoliy Amerika va Yevro- Osiyo ayni vaqtda bir-biridan to’liq ajralgan, ammo pleotsen va to’rtlamchi davrda bu ikki hududni Alyaska o’zaro tutashtirib turgan. Mazkur yo’l orqali hayvonlar ikki yo’nalishda migratsiya qilib turishgan. Bu yo’l orqali Yevro-Osiyodan Amerikaga tog’ qo’ylari, loslar, qo’ng’ir ayiq va hozirda Amerikada qirilib bitgan mamontlar, yaklar, sayg’oqlar va boshqa hayvonlar o’tib qolganlar. Shimoliy Amerikadan Yevro-Osiyoga shu yo’l orqali shimol bug’usi, ovtsebыk va boshqa hayvonlar o’tishgan. Golarktika faunasi uchun quyidagi asosiy xususiyatlar xarakterli. 115 1. Faunaning keng zonalikka egaligi. Golarktikaning chekka shimoliy qismida fauna juda kambag’al va bir xilligi bilan xarakterlanadi. Janubga tomon fauna boyib boradi. Cho’llarda va tog’larning yuqori cho’qqilarida esa fauna nisbatan kambag’allashadi. Bunday o’ziga xoslilik har bir hududning ekologik sharoitlari va uning shakllanishi, tarixi bilan uzviy bog’liqdir. Jumladan, shimolda iqlimiy xususiyatlarning juda noqulayligi va landshaftlarning o’zaro o’xshashligi faunaning kambag’alligiga olib kelgan bo’lsa, cho’l va tog’larning yuqori qismida esa juda issiq, qug’oqchil hamda sovuq sharoitlar o’simliklar dunyosining va hayvonot olamining kambag’alligiga sabab bo’lgan. Janubiy hududlardagi nisbatan sharoit va qushni tropik oblastlardan ko’pchilik turlarning Golarktika oblastiga kirib kelishi mazkur zonada faunaning nisbatan boyligini ta’minlaydi. 2. Golarktika oblasti faunasi uchun umumiy bo’lgan xususiyatlar uning shimoliy rayonlarida yaqqol namoyon bo’ladi, janubga tomon yunalishda bunday umumiylik kamayib boradi. Yevro-Osiyoning tundra va Shimoliy Amerika zonalaridagi fauna o’zaro deyarli farq qilmaydi. Bunday umumiylik o’rmon zonasida yaqqol ifodalanadi. Janubiy rayonlarda esa Yevro-Osiyo va Shimoliy Amerika faunasi o’rtasidagi o’xshashlik kuchsiz namoyon bo’ladi. Bunday xususiyat mazkur hududlar o’rtasidagi masofaning oshib borishi (aloqalarning uzilishi) hamda janubiy zoogeografik oblastlar bilan aloqalarning mavjudligi bilan tushuntiriladi. Golarktikaning hozirgi faunasi asosan to’rtlamchi davrda shakllangan bo’lib, uning tarkibiy qismi muz davrida o’ziga xos shaklni egallagan. Shu sababli u ancha yosh fauna sanaladi. Muz davrida tropik xususiyatga ega bo’lgan fauna qirilib ketgan yoki janubga tomon siqib chiqarilgan. O’sha davrdagi fauna ba’zi xususiyatlari bilan Afrika va Hindiston faunasiga o’xshab ketgan. Bu faunaning elementlari 116 Golarktikaning janubiy chegaralari ya’ni Qadimgi O’rta Yer dengizi, Sharqiy Osiyo va Shimoliy Amerikaning janubida turli miqdorda saqlanib qolgan. Chunki mazkur rayonlarda muz davrining katastrofik o’zgarishlari kuchsiz namoyon bo’lgan. Golarktikada muz davridan keyin iqlim juda sovuq bo’lgan. Bunday ekologik sharoit fauna tarkibida kuchli o’zgarishlar yuz berishiga, jumladan, ayrim turlarning qirilib ketishiga, ayrimlarning siqib chiqarilishiga, hudud uchun yangi bo’lgan turlarning kirib kelishiga va nihoyat hayvonlarning qayta taqsimlanishiga sabab bo’lgan. Aniqlanishicha, Golarktikadagi hozirgi tabiiy sharoit muz davridan oldingi sharoitga qaraganda ancha noqulay, shu sababli hayvonlarning qayta tarqalishi va taqsimlanishi cheklangan. Golarktika faunasi yosh, qayta tiklanayotgan faunadir. Yangi turlar hisobiga faunaning qayta tiklanishi juda sekinlik bilan yuz beradi. Oblastning ayrim rayonlarida ekologik sharoitlarning yanada ekstremallashuvi faunistik komplekslarning yana ham kambag’allashishiga sabab bo’lmoqda. Jumladan, ayni vaqtda o’rmonlarda tez-tez sodir bo’layotgan yirik yong’inlar, suv toshqinlari, qishloq xo’jaligi va sanoat korxonalari bilan bog’liq ekologik muammolar mazkur hudud faunasining tur tarkibi va zichligiga ta’sir ko’rsatmoqda. Golarktika oblasti Palearktika va Neoarktika kabi ikkita kenja oblastga bulinadi. Ular mos ravishda sharqiy va g’arbiy yarim sharlarda joylashgan. Yüklə 4,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|