Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
348
Paralel olaraq məhsulu  əhatə edən havanın temperaturu 
və nəmliyi ölçülür. 
Əldə edilən informasiya məhsul və  ətraf mühit arasında 
baş verən istilik və kütlə mübadiləsi proseslərinin, eləcə  də 
məhsulun özünün daxilindəki istilik və kütlə keçiriciliyinin in-
kişafını izləməyə imkan verir və bu proseslərin tənzimlənməsi 
üzrə tədbirlərin keçirilməsi üçün əsas kimi xidmət göstərir. 
Temperaturun məsafədən ölçülməsi zamanı ötürücülər 
qismində, adətən məftil və ya yarımkeçirici termomüqavi-
mətlərdən, eləcə də termocütlərdən istifadə edilir. 
Temperaturun  müqavimət termometrləri ilə ölçülməsi 
cərəyan keçirici materialın (məftilin və ya yarımkeçiricinin) 
temperatur dəyişkənliyindən asılı olaraq özünün elektrik müqa-
vimətini dəyişməsi xassəsinə əsaslanır. Temperaturu artırdıqda 
metal keçiricilərin elektrik müqavimətinin qiyməti yüksəlir, 
yarımkeçiricilərdə isə azalır. 
Müasir zamanda sənaye tərəfindən seriyalı  şəkildə iki 
qrup məftilli müqavimət termometrləri buraxılır: platinli müqa-
vimət termometrləri (PMT) və mis müqavimət termometrləri 
(MMT). 50-dən 180
0
C-dək temperatur intervalında işləmək 
üçün mis müqavimət termometrlərindən, 200-dən 600
0
C-dək 
daha geniş temperatur diapazonunda isə platinli müqavimət ter-
mometrlərindən istifadə edirlər. 
Yarımkeçirici müqavimət termometrləri
 (termistorlar) 
bir neçə metal oksidlərin qarışığından hazırlanır. Ənənəvi ola-
raq hazırda sənaye tərəfindən MMT tipli mis-manqan və KMT 
tipli kobalt-manqan termistorları istehsal edilir.  
Termistorlar – digər müqavimət termometrlərindən daha 
yüksək həssaslığı ilə fərqlənir. Onlar daha kompaktdırlar və xa-
rici mühitin təsirindən qorunmaq üçün şüşə daxilinə salına 
bilərlər. 
Ölçülən temperaturların nisbətən kiçik diapazonu (–70
0
 
C-dən 120-180
0
C-dək) və ölçücü sxemi əlavə olaraq tənzimlə-
mədən qarşılıqlı  əvəzolunmanı istisna edən müqavimət 

---

 
349
nominalına görə ayrı-ayrı nüsxələrin xeyli səpələnməsi (20%-
dək) termistorların çatışmazlığı hesab olunur. 
Məftil müqavimət termometrləri və termistorlar ilə bir 
komplektdə tətbiq edilən ikinci cihazları üç qrupa bölmək olar: 
1. Loqometrlər (ommetrlər); 
2. Tarazlaşdırılmış körpülər; 
3. Tarazlaşdırılmamış körpülər. 
Loqometrlərin təsir prinsipi sabit maqnit sahəsi ilə müəy-
yən bucaq altında çarpazlaşmış  və öz aralarında sərt çar-
pazlaşmış iki çərçivə arasında axan cərəyanla yaradılan maqnit 
sahələrinin qarşılıqlı  əlaqəsinə  əsaslanır. Loqometrin maqnit 
sistemi xətlər üzrə maqnit induksiyasının daha böyük qiymətini 
təmin edir ki, bu induksiya maqnit sonluqlarının ortasından və 
ətrafında çərçivələr fırlanan silindrik özəyin, yəni rotorun mər-
kəzindən keçir. Ötürücünün müqaviməti dəyişən zaman çərçi-
vələrin birindən böyük güclü cərəyan keçir, momentlər bəra-
bərliyi pozulur və cihazın  əqrəbi ilə  əlaqələnmiş  hərəkət sis-
temi çevrilir. Qidalandırıcı körpünün müəyyən rəqs hədlərində 
cihazın göstəricilərinə  gərginliyin təsir göstərməməsi, bu 
cihazın ən böyük uğuru hesab olunur. 
Tarazlaşdırılmış körpülər
 termistorların elektrik mü-
qavimətini ölçmək üçün daha geniş yayılmış cihazlar sayılır. 
Bu tarazlaşdırılmış körpülərin iş prinsipi, körpünün ter-
momüqavimət qoşulan çiyni ilə körpü zəncirində vacib olan 
tarazlığı  təminatlandıran reoxord olan tarazlaşdırıcı çiyni 
arasındakı tarazlığın qorunmasından ibarətdir. 
Tarazlaşdırılmamış körpülər,
 əsasən yarımkeçirici mü-
qavimət termometrləri ilə istifadə olunur, lakin onlar cərəyanın 
enib-yüksəlməsinə qarşı həssas olduqlarından, onların istifadəsi 
məhduddur. 
Termoelektrik termometrlərin köməyi ilə temperaturun 
ölçülməsi termoelektrik effektindən istifadəyə  əsaslanır. Bu 
effekt, onların birləşmə yerlərindəki temperatur qradiyentində 
iki müxtəlif cinsli keçiricidən ibarət olan qapalı  zəncirdə 
elektrik cərəyanının əmələ gəlməsindən ibarətdir. 

---

 
350
İstifadə edilən materiallardan asılı olaraq termocütləri iki 
qrupa bölünür: 
1. Nəcib metallardan hazırlanan termocütlər; 
2. Paslanan metallardan hazırlanan termocütlər. 
Birinci qrupa məsələn, yuxarı ölçmə həddi 1300
0
 C olan 
platinorodiy-platinli (TPP) termocüt aid edilir. İkinci qrupa 
1000
0
 C-dək temperaturu ölçmək üçün xromel-alümel (TXA), 
yuxarı ölçmə  həddi 600
0
 C olan xromel-kopel, 400
0
 C-dək 
temperaturu ölçmək üçün mis-konstant termocütləri aid edilir. 
Qeyd edək ki, xromel – 89% nikel, 10% xrom və 1% də-
mirdən, alümel – 94% nikel, 2% alüminium, 2,5% manqan, 1% 
silisium, 0,5% dəmirdən, kopel isə 44% nikel və 56% misdən 
ibarət olur. 
Mexaniki zədələnmələrdən və kimyəvi cəhətdən aqressiv 
olan mühitlərdən mühafizə etmək üçün termocütlər qoruyucu 
xüsusi örtük içərisinə yerləşdirilir. Termoelektrodlar bir-birin-
dən və qoruyucu armaturdan keramik (çini) və ya şüşə izolya-
torların köməyi ilə izolə edilir. 
T e r m o e l e k t r o h ə r ə k ə t v e r i c i  q ü v v ə n i  
(t.e.h.q.) ölçmək üçün termocütlər zəncirinə millivoltmetr və ya 
potensiometr daxil edilir. 
Termoelektrik termometrlərin termoelektrohərəkətverici 
qüvvəsini ölçmək üçün ikinci cihazlar qismində  tətbiq olunan 
millivoltmetrlər və potensiometrlər, konstruksiyalarından asılı 
olaraq bir və ya bir neçə termocütlə bir komplektdə işləyə, lent 
və ya diaqramda göstəricilərin qeydiyyatı üçün qurğuya malik 
ola bilir. 
Millivoltmetrlərin iş prinsipi qütbləri arasında çərçivə 
yerləşən sabit maqnitin maqnit sahəsi ilə  fırlanan çərçivənin 
buruqlarından keçən elektrik cərəyanının qarşılıqlı  təsirinə 
əsaslanır. 
Potensiometrlərin köməyi ilə  termoelektrohərəkətverici 
qüvvəni (t.e.h.q.) ölçülməsi kompensasiya üsulu ilə həyata ke-
çirilir. Bu zaman ölçülən termoelektrohərəkətverici qüvvə 
kalibrlənmiş müqavimətlərdə  cərəyanın məlum düşgüsünədək 

---