Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi
21
qolardilar». Ya’ni, olimlar insonlarni ilm o‘rgatish yo‘li
bilan hayvonlik darajasidan
insonlik martabasiga ko‘taradi.
Ikrima: «Bu ilmning qiymati – bahosi bor», dedilar. «Uning bahosi nima?» deb
so‘rashganda, «Uning haqqini ado etadigan, zoe’ ketkazmaydigan kishiga
o‘rgatishingdir», deb javob berdilar.
Yahyo ibn Muoz: «Olimlar Muhammad (sollallohu alayhi vasallam) ummatlariga ota-
onalaridan ham mehribondirlar», dedilar. «Nima uchun?» deb so‘rashdi. «Ota-onalar
farzandlarini dunyo otashidan himoya qiladi, olimlar esa, ularni oxirat olovi – do‘zaxdan
muhofaza etadi», deb javob berdilar.
Aytiladiki, ilmning avvali sukut qilish, keyin tinglash,
keyin uni yod olish, keyin unga
amal qilish, keyin esa, uni tarqatish – boshqalarga ham o‘rgatishdir.
Ulug‘ zotlardan biri aytadi: «Bilmaydiganga bilganinni o‘rgat, bilmaydiganingni
biladigandan o‘rgan, shunday qilsang, bilmaganingni bilib olasan, bilganingni muhofaza
qilasan».
Muoz ibn Jabal ilm o‘rganish va o‘rgatish haqida aytadilar: «Ilm o‘rganinglar, zero, uni
o‘rganish – Allohdan qo‘rqish, uni talab qilish – ibodat, muzokarasi – tasbih, uni izlash –
jihod, bilmaganga o‘rgatish – sadaqa, uni o‘z ahliga bildirish – Allohga qurbatdir. Ilm
tanholikda hamroh, xilvatda do‘st, to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi dalil, xursandligu xafalik
paytida ko‘makchi, do‘stlar
oldida vazir, begonalar oldida yaqin do‘st va jannat yo‘lining
minorasidir. Alloh ilm bilan qavmlarni yuksaltirib, yetakchi qilib qo‘yadi. Ular odamlarni
yaxshilikka yetaklaydi, boshqalar ularning izidan yuradi, qilgan ishlari e’tiborli bo‘ladi.
Har bir quruq va ho‘l narsalar, hattoki dengizdagi baliqlaru hasharotlar, yovvoyi va
barcha
hayvonlar, osmon va undagi yulduzlar ularning haqqiga istig‘for aytadi».
58
Zero, ilm ko‘r qalb ko‘zini ochuvchi, qorong‘u zulmatda nur bag‘ishlovchi va zaif
badanlarga kuch-quvvatdir. Ilm bilan banda abrorlar darajasiga ko‘tariladi, oliy
martabalarga yetishadi. Ilm ustida tafakkur qilish kunduzi ro‘za tutganga, uni muzokara
etish kechani ibodat bilan bedor o‘tkazganga tengdir. Allohga toat-ibodat, tavhidni
anglash, Allohni ulug‘lash va taqvo qilish ilm bilan bo‘ladi. Ilm bilan qarindoshlik
aloqalari bog‘lanadi, harom bilan halol ajratiladi. Ilm peshvo-imomdir,
amal unga
ergashadi. Ilmdan bahramand insonlar baxtli, mahrumlar esa, baxtsizdir.
Allohdan husni tavfiq so‘raymiz.
58. Abu Shayx ibn Hibbon rivoyati. Ibn Abdulbar bu hadisni isnodi kuchli emas degan.
Aqliy dalillar haqida
Bilgilki, bu bobdan ko‘zlangan maqsad ilmning fazilati va nafosatini bilishdir. Ammo
«fazilat» so‘zining ma’nosi ayni o‘rnida tushunilmasa, uning nima maqsadda ilm yoki
undan boshqa narsalarga sifat bo‘lib kelgani ham tushunilmaydi. Darhaqiqat, birovning
hakimligi yoki hakim emasligini «hikmat» so‘zining ma’nosidan kelib chiqib anglashiladi.
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi
22
«Fazilat» so‘zi ziyodalik ma’nosidagi «fazl» so‘zidan olingan.
Agar ikki narsada bir xil
sifat mavjud bo‘lib, birining sifati boshqasinikidan ko‘proq bo‘lsa, afzalroq, ziyodaroq,
deyiladi. Bunda mazkur narsaning mukammalligiga dalolat qiluvchi ziyodalik miqdori
ahamiyatli emas. Masalan, ot eshakdan afzal, deyilsa, ot bilan eshak yuk tashishda teng,
ammo ot chopish, tez yurish va chiroyli suratda eshakdan ortiqroq,
afzalroq ekani
tushuniladi. Hatto birorta eshak otdan kattaroq bo‘lsa-da, u otdan afzal deyilmaydi.
Chunki eshak jussada otdan kattaroq bo‘lgani bilan yuqoridagi ma’nolarda ustun emas
va u mukammallikka dalolat qilmaydi.
Shu singari, ilmning fazilati ham boshqa sifatlar bilan qiyoslanganda anglashiladi. Tez
yugurishda ot eshakka nisbatan afzal sanalsa-da, u mutlaq fazilatli emas. Ilm esa aynan
fazilatdir, boshqa narsaga qiyos qilinmaganida ham mutlaq afzal bo‘lib qolaveradi. Zero,
ilm Alloh taoloning komil sifati, maloika va payg‘ambarlarning sharafidir.
Bilgilki, nafis marg‘ub narsa uchga bo‘linadi: boshqa narsa u orqali yetiladigan, aynan
o‘sha narsaning o‘ziga yetiladigan va o‘zidagi hamda boshqadagi narsaga barobar
yetiladigan narsalar.
«Aynan o‘zi istaladigan narsa» «boshqasiga u orqali yetishiladigan narsa»dan ustundir.
«Boshqasiga u orqali yetishiladigan narsa»ni oltin va kumush misolida ko‘rish mumkin.
Alloh taolo u ikkisini o‘zaro muomala vositasi qilib qo‘ymaganida, oddiy toshdan farqi
bo‘lmas edi.
«Aynan o‘zi istaladigan narsa» oxirat saodatiga erishish va Allohning jamolini ko‘rish
lazzatidir.
«Aynan o‘zi va boshqasi uchun istaladigan narsa» esa, badan salomatligidir. Chunki kishi
maqsad-hojatlariga
erishishi uchun ham, o‘zi uchun ham tan-joni salomat bo‘lishi
kerak. Shu e’tibor bilan qarasak, ilm lazzatli va ayni talab qilinadigan narsa ekani,
shuningdek, uning saodatga eltuvchi yo‘l va Allohga yaqinlashtiruvchi vosita ekani
bilinadi.
Odam farzandi yetishi mumkin bo‘lgan eng ulug‘ martaba, eng oliy daraja saodati
abadiyadir. Demak, unga vasila bo‘ladigan narsa eng afzal narsa. Saodati abadiyaga ilm
va amalsiz hargiz erishish mumkin emas. Amalga esa, qanday amal qilish ilmini
bilmasdan erishish mahol. Dunyo va oxiratdagi saodatning asosi ilmdir.
Shu jihatdan ilm
amallarning eng afzalidir. Nega bunday bo‘lmasin?! Axir bir narsaning fazilati uning
samarasi bilan bilinadi. Bildikki, ilmning samarasi olamlar Parvardigoriga qurbat hosil
qilish va farishtalar darajasiga erishish ekan. Bu narsalar oxiratga oid ilmning
foydalaridir.
Ilmning dunyodagi manfaatlari esa, azizlik, viqor, hukmdorlarga so‘zi ta’sir qilishi va
boshqalar tarafidan hurmatga sazovor bo‘lish kabilardir. Hattoki har bir millatning esi
pastlari ham olimlarni ilmlari tufayli hurmat qiladi. Bu narsa ilmning mutlaq fazilatidir.
Qolaversa, ilmlar ham bir-biridan
fazilatda farq qiladi, bu haqda keyinroq to‘xtalamiz.
Ta’lim berish va ta’lim olish fazilat ekani biz zikr etgan narsalarda ochiq ko‘rinib turgan
ishdir. Zero, ilm eng afzal narsa bo‘lgach, uni o‘rganish va o‘rgatish ham afzal ish
bo‘ladi. Buni quyidagicha bayon qilishimiz mumkin. Insonlarning g‘oyasi, maqsadi din va