Microsoft Word Mexanizm III. Doc

 
 
146
sayəsində vergi ağırlığı neft şirkətinin  əməliyyat apardığı 
ölkədən ABŞ-a keçirilir və  təbii ki, xaricdə tutulan vergidə 
şirkətə güzəştlər nəzərdə tutularsa, onun maliyyə  vəziyyəti 
daha yaxşılaşır. 
 
Aşağıda ABŞ-ın neft şirkətləri üçün vergiqoymada 
güzəştləri dərəcələrinin xarakterizə edən cədvəl verilmişdir: 
 
Cədvəl 4 
 
ABŞ-ın neft şirkətləri üçün vergiqoymada güzəştləri 
dərəcələrinin 
(%) 
Vergilər 
Güzəşt 
Çıxım 
Xaricdə mənfəət 
100 100 
Xaricdə tutulan vergilər 
50 50 
ABŞ-da qoyulan vergi 
100 50 
ABŞ-da güzəştəqədərki vergi 
36 18 
Xaricdə tutulan vergiyə güzəşt 
36 0 
ABŞ-da güzəştdən sonraki vergi 
0 18 
Verginin ümumi məbləği 
50 68 
Xalis mənfəət 
50 32 
 
1976-cı ilə qədər Amerika şirkətlərinin xaricdə tutulan 
bütün vergilərinə güzəştlər nəzərdə tutulur. Lakin 1976-cı 
ildə ABŞ-ın Vergi İdarəsi xaricdə tutulan vergilərin  əksər 
hissəsinə güzəştlər ləğv etmiş, 1979-cu ildə isə vergi 
güzəştləri haqqında müvəqətti qaydalar tətbiq etməyə 
başlamış, 1983-cü ildə  həmin qaydalar bir qədər 
dəyişdirilərək, indiyə  qədər də qüvvədə olan son variantda 
təsdiq edilmişdir. Son variantda qəbul edilən  əsas prinsip 
odur ki, xaricdə tutulan gəlir vergisinə o vaxt vergi güzəşti 
qoyulur ki, həmin gəlirlər Amerikada müəyyən edilən 
qaydada gəkir hesab edilməlidir və bu həm də o deməkdir ki, 
onun tutulma qaydaları, ümumi və xalis gəlirlərin müəyyən 
edilmə üsulları qəbul olunmuş tələblərə cavab verməlidir. 
Xaricdə «vergitutulma proseduraları» tələbi ancaq 

---

 
 
147
çıxarılan neftin istənilən formada reallaşması,o cümlədən 
yerində satışı, ötürülməsi, emalı  və ya ixracı zamanı  təmin 
olunur və burada yerli hökümətinin neftə görə sonrakı 
kommersiya  əməliyyatlarından vergi və rüsum tutub-
tutmaması nəzərə alınır. 
«Ümumi gəlir» tələbi o vaxt təmin olunur ki, vergi 
faktiki ümumi gəlirdən, yaxud xüsusi hal kimi ədalətli bazar 
qiymətindən yuxarı olmamaq şərtilə hesablanmış ümumi 
gəlirdən tutulsun. Bu qiymətləri süni sürətdə  şişirtməyə 
imkan vermir. 
Xaricə tutulan vergilər «xalis gəlir» tələbinə o vaxt 
cavab verir ki, onu hesablayarkən ümumi gəlir məbləğindən 
çıxılan xərclər ağlabatan, məqbul həddə olsun. Başqa sözlə, 
xaricdə vergi tutulan gəlir məbləğini hesablamaq üçün neft 
şirkəti mənfəət  əldə etməyə yünəlmiş istehsal fəaliyyəti 
prosesində çəkdiyi xərclərin əksər hissəsini gəlirdən çıxmaq 
imkanına malik olmalıdır. Xalis gəlir meyarını 
hesablayarkən vergi tutulan gəlirdən çıxılan xərclərin ümumi 
gəlirin müəyyən faizindən artıq olmaması  nəzərə alınır və 
onun təmin olunması bu nəticədən asılıdır. Eyni zamanda, 
şirkətin öz filiallarına ödədiyi faiz, neft çıxarılan ölkədən 
kənarda yerləşən baş ofisdəki ümumi inzibati xərclər və s. bu 
kimi xərc maddələri şirkət üçün çox da əhəmiyyətli sayılmır 
və onun məbləği da nisbətən az olur. Hətta bəzi inkişaf 
etməkdə olan ölkələrdə belə xərclər nəzərə alınmır. 
Xaricdə tutulan, lakin «gəlir vergisi» meyarına cavab 
vernəyən vergilər «gəlir vergisini əvəz edən vergi» kimi də 
qiymətləndirilə bilir. Belə verginin yerli büdcəyə ödənilməsi 
məcbüri olmalıdır. Bu vergi adi gəlir vergisinə  əlavə kimi 
deyil, onun əvəzinə tutulmalıdır. «Gəlir vergisi»ni əvəz edən 
vergi anlayışı neft şirkəti üçün çox mühüm məsələdir. 
Doğrudan da, çıxarılan neftdən gəlirdən tutulan «elan 
olunmuş» qiymətə  əsaslandığı üçün «gəlir vergisi» 
analayışına aid edilmədiyini qəbul etsək onda onu digər 

---

 
 
148
vergi ödəyiçilərindən tutulan vergilərə heç bir əlaqəsi 
olmayan və «elan olunmuş» qiymətə əsaslanmayan bir vergi 
kimi qiymətləndirmək olar. Bu halda belə vergilərə digər 
vergi ödəyiçılərinin gəlir vergisindən tutulan vergilərdən 
ayrıca baxılır və onu «gəlir vergisi ilə  əvəz edən vergi» 
hesab edirlər və  təbii ki, onu ödəyən  şirkət yuxarıda 
göstərilən güzəştə ümid edə bilər. 
Ölkə qanunvericiliyində 
əks olunan vacib 
məqamlardan biri-yerli hökümətlə xüsusi münasibətləri olan 
vergi ödəyiçilərinin ayrıca göstərilməsi və onlara vergi 
güzəştləri verilməsində xüsusi meyarlara əsas lanmaqdadır. 
Söhbət xüsusi vergi rejimi çərçivəsində artırılmış  dərəcə ilə 
vergi ödəyən tədiyəçılərdən gedir. Neft şirkətinə əlavə vergi 
qoyulmasına o vaxt ehtiyac etmək hüqüqunda əlverişli şərait 
yaradılır və buna görə də yerli hökümət ondan royalti tutur. 
Müavilələrdə belə qeyd-şərtlərin göstərilməsi zərürəti ona 
görə yaranır ki, neft resusrlarına malik ölkənin hökümətə 
həm royaltinin, həm də vergilərin həcmini özü istədiyi kimi 
royaltini elə formada vergiyə çevirmək ixtiyarına malik olur 
ki, neft şirkətindən büdcəyə daxil olan vergilər faktiki olaraq 
iki hissədən ibarət olur. Onlaradan biri-gəlir vergisi 
formasında (təbii ki, güzəştlər anacaq buna tətbiq edilə 
bilər), digəri-neft resurslarından istifadə hüququ üçün royalti 
formasında (təbii ki, bu da ancaq çıxıla bilər) malik olur. 
Əlbətdə,bunlar vergi güzəştləri  əldə etmək üçün şirkətləri 
bəzən «manipulyasiyalar»a əl atmağa sövq edə bilər və buna 
görə  də yerli hökümət vergi güzəştlərinin tətbiq oluna 
bilinməsi üçün çox sərt və  təsirli tədbirlər işləyib 
hazırlamalıdır. 
 
 
 
 
 
 

---