Microsoft Word Qasimov-ias docx
Yüklə 3,02 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.5.2. Zipfin II qanunu – “say-tezlik” asılılığı
- 2.5.3. Bredford qanunu
83 tezliklərinə görə qruplaşdırılır. Tezlikləri eyni olan sözlərin hamısı bir qrupda birləşdirilir. Bütün qruplar onlara daxil olan sözlərin tezliklərinin qiymətinə görə azalan sıra ilə dü- zülür və ardıcıl olaraq nömrələnirlər. Qrupların sıra nömrəsi onların ranqı adlanır. Belə ki, ən çox rast gəlinən sözlər qru- punun ranqı 1, ondan sonrakı 2 və s. olur. Zipf sübut etmişdir ki, sənədə daxil olan sözlərin ranqları ilə onların rastgəlinmə tezlikləri arasında asılılıq mövcuddur. Tutaq ki, j f – j sözünün sənədin mətninə daxilolma tezliyi, d f – sənədin mətnindəki sözlərin ümumi sayıdır. Onda sözün mətndə rast gəlinməsi ehtimalı aşağıdakı kimi olar: d j j f f p . Zipf “ranq-tezlik” asılılığını aşağıdakı şəkildə ifadə etmişdir: sözlərin mətndə rastgəlinmə ehtimalı onların ranqları ilə düz mütənasibdir. Başqa sözlə, sözlərin mətndə rast gəlinmə ehtimalının onların ranqına hasili nəticəsində alınan qiymət təxminən sabit qalır: d j j j j f r f r p c . Burada j r – j sözünün ranqı, c – empirik sabitdir. Bu sabit müxtəlif dillər üçün fərqli ola birər, lakin onlar təx- minə yaxın olur. Məsələn, bu sabit ingilis dili üçün 0.1, rus dili üçün 0.06-0.07, Azərbaycan dili üçün təxminən 0,09 qiymətlərini alır. Zipfin I qanununa əsasən, sözlərin rastgəlinmə tez- likləri ilə ranqları arasındakı asılılıq hiperbola şəklində 84 olur və sənəd üçün daha çox məna kəsb edən, yəni termin kimi qəbul oluna biləcək sözlər qrafikin orta hissəsində yerləşir (şək.2.4). Daha çox rast gəlinən (rastgəlinmə tezliyi daha böyük olan) sözlər əsasən əvəzliklər, bağlayıcı və s. kimi xidməti sözlərdir. Ən az rast gəlinən sözlər isə fellər və digər xidmə- ti, eləcə də təsadüfi istifadə olunan sözlər olur. Ona görə də həddən artıq çox və həddən artıq az rast gəlinən sözlər, adə- tən, mətnin məzmununa yaxınlıq baxımından əhəmiyyət kəsb etmirlər. Açar sözlərə və terminlərə isə, əsasən, orta rastgəlmə tezliyinə malik olan sözlər aid olurlar. Burada hər şey sözlərin rastgəlinmə tezliyi intervalının necə seçilməsindən asılı olur. Belə ki, bu interval çox r f Şək.2.4. Zipfin I qanunu: “ranq-tezlik” asılılığı Tezlik Ranq 85 geniş götürülərsə, onda köməkçi və xidməti sözlər termin qismində sənədin axtarış obrazına düşə bilər ki, bu da sonradan axtarış prosesini çətinləşdirər. Əgər bu interval çox kiçik seçilərsə, onda əhəmiyyət kəsb edən terminlər diqqətdən kənarda qala bilərlər. Praktika göstərir ki, bu interval əsasən ranqlar siyahısının ortasında yerləşən bir zolaqdan ibarət olur. Nümunəyə baxaq. Tutaq ki, mətndə “Azərbaycan”, “respublika”, “ölkə” və s. sözlər təxminən 30 dəfə (f 1 =30), “müstəqil”, ”bayraq”, “müdafiə” və s. sözlər 15 dəfə (f 2 =15) dəfə, “əsgər”, “torpaq”, “sərhəd” və s. sözlər təxminən 10 dəfə (f 3 =10) dəfə, “düşmən”, “müharibə” və s. sözlər isə 8 dəfə (f 4 =8) dəfə rast gəlinmişdir. Onda c=30 1=152=103=84=...≈ 30 olar. 2.5.2. Zipfin II qanunu – “say-tezlik” asılılığı Zipfin I qanununda müxtəlif sözlərin mətnə eyni tezliklə daxil olması amili diqqətdən kənarda qalmışdır. Sözlərin mətnlərə daxilolmalarının statistik göstəriciləri üzərində təhlilini davam etdirən Zipf müəyyən etmişdir ki, sözlərin mətnlərə daxilolma tezlikləri ilə həmin tezliyə mailk sözlərin sayı arasında da asılılıq mövcuddur. Belə ki, insanlar tərəfindən yaradılmış bütün mətnlər üçün tezlik və həmin tezliyə malik sözlərin sayı arasındakı asılılıq hiperbola şəklidə olur. Bu qanunauyğunluq bütün dillər üçün öz qüvvəsini saxlayır. Yalnız əyrinin meyilliyini müəyyən edən əmsal cüzi fərqlənə bilər (şək.2.5). Qeyd edilməlidir ki, Zipfin qanunları universal olub bir çox sahələrdə doğruluğunu saxlayır. Məsələn, şəhərlərdə 86 yaşayan əhalinin sayı ilə həmin sayda əhalisi olan şəhərlərin sayı arasındakı asılılıq, varlı insanların (şirkətlərin) kapital- ları ilə həmin həcmdə kapitala malik insanların (şirkətlərin) sayı arasındakı asılılıq və s. Zipf qanununa cavab verir. Nümunəyə baxaq. Tutaq ki, “Azərbaycan”, “respublika”, “ölkə” və s. cəmi 20 söz hərəsi 30 dəfə, “müstəqil”, “bayraq”, “müdafiə” və s. cəmi 40 söz hərəsi 15 dəfə, “əsgər”, “torpaq”, “sərhəd” və s. cəmi 60 söz hərəsi 10 dəfə, “düşmən”, “mü- haribə” və s. cəmi 80 söz hərəsi 8 dəfə və s. rast gəlinmişdir. Onda c=30 20=1540=1060= =880=...≈ 600 olar. Şək.2.5. Zipfin II qanunu: “sözlərin sayı – tezlik” asılılığı Sözl ərin say ı Tezlik İngilis dili Azərbaycan dili Rus dili 87 2.5.3. Bredford qanunu Elmi jurnalların məzmunlarının, o cümlədən hər hansı mövzu sahəsi üzrə məqalələrin elmi jurnallar üzrə paylan- masının tədqiqi zamanı Bredford elmi jurnalların sayı ilə bu və ya digər mövzu sahəsi üzrə həmin jurnallarda dərc olun- muş məqalələrin sayı arasında qanunauyğunluq müəyyən etmişdir. Belə ki, əgər elmi jurnallar hər hansı mövzu sahəsi üzrə çap olunmuş məqalələrin sayına görə azalan sıra ilə düzü- lərsə, onda onları elə zonalara bölmək olar ki, hər bir zonda həmin mövzu sahəsi üzrə məqalələrin sayı eyni olsun. Tutaq ki, N 1 , N 2 , N 3 , N 4 ,... – uyğun olaraq 1-ci, 2-ci, 3- cü, 4-cü və s. zonalarda olan jurnalların sayı, k – bir zona- dakı jurnalların sayının növbəti zonadakı jurnalların sayı- na nisbətini göstərən kəmiyyətdir. Onda N 1 : N 2 : N 3 : N 4 : ... = 1 : k : k 2 : k 3 : ... olar. Bredford qanunu internetin saytlarının və saytlarda dərc olunan web-səhifələrin sayı arasındakı münasibət üçün də doğrudur. Bu qanunauyğunluq informasiya fəzasında (o cümlə- dən internetin web-fəzasında) çox böyük ehtimalla məhz istifadəçini maraqlandıran mövzu sahəsinə uyğun olan məqalələri (web-səhifələri) mövzu özündə saxlayan nəşr- ləri (web-saytları) seçməyə imkan verir. Nümunəyə baxaq. Tutaq ki, bizi maraqlandıran mövzu sa- həsi üzrə məqalələrin sayına görə ilk on yeri tutan cəmi 10 jurnal (sayt) müəyyən edilmişdir. Əgər bu zonada məqalələ- rin (web-səhifələrin) cəmi sayı 30 olarsa, onda daha 30 mə- qalənin (web-səhifənin) tapılması üçün mövcud jurnalların sırasına əlavə 10*k sayda (əgər k=5 olarsa, 50) jurnal (sayt) Yüklə 3,02 Kb. Dostları ilə paylaş:
|