Microsoft Word Sultan Huseyn Bayqara+
Sultan Hüseyn Bayqara * Divan
Yüklə 0,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 Sultan Hüseyn Bayqara * Divan sultan kimi daxil olmuúdur. O, hakimiyyԥtԥ gԥldiyi ilk gündԥn ölkԥsinin abad vԥ rifah içindԥ olmasÕna çalÕúmÕú, çoxlu körpü, karvansara, kitabxana, mԥdrԥsԥ tikdirmiú, yol vԥ kanallar çԥkdirmiúdir. Xondԥmirin «Mԥkarim ül -ԥxlaq» ԥsԥrinԥ istinadԥn verilԥn mԥlumata görԥ, Bayqara viran olmuú Xarԥzmi yenidԥn bԥrpa etmԥk vԥ dirçԥltmԥk üçün oraya Xorasandan 3 min adamÕ köçürmԥk barԥdԥ fԥrman vermiúdir 1 . Hüseyn BayqaranÕn dövründԥ ölkԥdԥ maarif-mԥktԥb iúlԥri dԥ tԥrԥqqi etmiúdir. YalnÕz Heratda 12 min tԥlԥbԥnin oxudu÷u barԥdԥ mԥlumatlar vardÕr. Bu münvalla Herat ԥn böyük elm-mԥdԥniyyԥt mԥrkԥzinԥ çevrilmiú, Sԥmԥrqԥndi kölgԥdԥ buraxmÕúdÕr 2 . Hüseyn Bayqara türk mԥdԥniyyԥtinin parlaq bir sԥviyyԥyԥ çatma- sÕnda mühüm rol oynamÕútÕr. HeratdakÕ sarayÕnÕ canlÕ bir elm mԥrkԥzi halÕna gԥtirmiú, dövrünün adlÕ-sanlÕ alimlԥrinԥ vԥ sԥnԥtkarlarÕna himayԥdarlÕq etmiúdir. HeratÕ alan kimi uúaqlÕq dostu vԥ mԥktԥb yoldaúÕ Ԥliúir Nԥvaini Sԥmԥrqԥnddԥn öz yanÕna ça÷Õran Hüseyn Bayqara onu özünԥ vԥzir tԥyin etmԥk istԥmiú, bir çox mԥnbԥlԥrin verdiyi mԥlumatÕn tԥrsinԥ olaraq, Nԥvai bunu qԥbul etmԥmiúdir. Çünki qürurlu bir insan idi vԥ o dövrün törԥsinԥ, yԥni rԥsmi dövlԥt protokoluna görԥ vԥzir olsa dԥxi mԥnúԥcԥ özündԥn daha üstün ԥúirԥt rԥislԥrinin arxasÕnda dayanmasÕ lazÕm gԥldiyini bilirdi. Nԥvai sadԥcԥ olaraq Sultan Hüseyn BayqaranÕn dostu vԥ müsahibi oldu. Ancaq o qԥdԥr etibarlÕ vԥ nüfuzlu bir adam idi ki, sultan sԥfԥrԥ çÕxanda HeratÕ onun buyru÷una verirdi. Ümumԥn, bütün türk hökmdarlarÕna xas olan bir cԥhԥt, yԥni elmi-sԥ- nԥti, alimi-sԥnԥtkarÕ himayԥ etmԥk Sultan Hüseyn Bayqaraya da aiddi. Vaxtilԥ Sultan Mahmud Qԥznԥvi Unsurini vԥ Firdövsini himayԥ etmiúdi. Firdövsiyԥ “ùahnamԥ”ni yazma÷Õ sifariú etmiú, úair isԥ nankorluq göstԥrԥrԥk türklԥr ԥleyhinԥ bir ԥsԥr yazmÕúdÕr. Sultan Sԥncԥrin sarayÕnda Ԥnvԥri vԥ Müԥzzin, AtsÕzÕn sarayÕnda Vԥtvat qorundu÷u kimi, Hüseyn Bayqaranyn sarayÕnda da úairlԥrdԥn Ԥbdürԥhman Cami, Nԥvai, Hilali, Abdulla Hatifi, ùeyxim Sühüyli, Hü- seynԥli Tüfeyli Cԥlayiri, Asԥfi, Bԥnnai, Seyfi Buxari, Mir Hüseyn Müԥmmai, Molla Mԥhԥmmԥd Bԥdԥxúi, Yusif Bԥdii, Mԥhԥmmԥd Salih, Ԥtai, Lütfi, Gԥdai vԥ baúqalarÕ üçün hԥr cür úԥrait yaradÕlmÕúdÕ. BayqaranÕn dԥvԥtilԥ dahi miniatür ustasÕ, Kԥmalԥddin Behzad, ünlü rԥssam ùah Müzԥffԥr, xԥttat Mԥhúԥdi Sultanԥli, “Tԥzkirԥtüú-úüԥra”nÕn müԥllifi Dövlԥtúah Sԥmԥrqԥndi, baba-nԥvԥ tarixçilԥr Mirxond vԥ 1 ɇɚɜɨɢɣ ɜɚ ɚɞɚɛɢɣ ɬɚɴɫɢɪ ɦɚɫɚɥɚɥɚɪɢ. Ɍɚɲɤɟɧɬ, 1968, ɛɟɬ 109. 2 ɏɚɣɢɬɦɟɬɨɜ Ⱥ. ɇɚɜɨɢɣ ɞɚɯɨɫɢ. – Ɍɨɲɤɟɧɬ, 1970, 133-141 ɫɚɯ. 6 Sultan Hüseyn Bayqara * Divan Xondԥmir, alimlԥrdԥn Seyfԥddin Ԥhmԥd, Mövlana ùeyx Hü seyn, Mollazadԥ, Mir Mürtaz, Molla Mԥsud ùirvani, Mir Ԥtaullah Mԥúhԥdi, Qazi øxtiyar, Mir Mԥhԥmmԥd Yusif, musiqiçilԥrdԥn Xoca Abdulla Mԥrvԥrid, Qulmԥhԥmmԥd Udi, Hüseyn Udi, ùeyxi Neyi, ùahqulu Qicaki, Qulam ùadi kimi neçԥ-neçԥ elm-sԥnԥt xadimi Heratdaki Döv- lԥtxanada çalÕúaraq bu müԥssisԥyԥ o dövrün Elmlԥr AkademiyasÕ özԥlli- yi verԥn insanlar olmuúlar. Burada fԥaliyyԥt göstԥrԥn astronomlar Möv- lana Mԥhԥmmԥd Alim, Mövlana Kövkԥbi, Xoca Övhԥd Müstövfi, kim- yaçÕlar Xoca Ԥbülvԥfa Xarԥzmi, Ԥbdülqԥhhar, tԥbiblԥr Mövlana Hԥkim, Mir øslam Qԥzali kimi alimlԥrin úöhrԥti ԥtraf ölkԥlԥrԥ yayÕlmÕúdÕr. Bu barԥdԥ Zԥhirԥddin Mԥhԥmmԥd Babur özünün “Baburnamԥ” adlÕ ԥsԥrindԥ geniú mԥlumat vermiúdir 1 . Hüseyn Bayqara bir hökmdar- mesenat olaraq bu adamlarÕn iútirakÕ ilԥ tez-tez mԥclislԥr tԥúkil etmiú, elmin-sԥnԥtin müxtԥlif mԥsԥlԥlԥri barԥdԥ diskussiyalar keçirmiú, fikir mübadilԥsi aparmÕúdÕr. BayqaranÕn öz “Risalԥ”sindԥ bu barԥdԥ belԥ yazÕr: “HazÕr hԥm heç yerdԥ onlar tԥk kiúi görünԥn deyildir. Heratda (Allahtԥala onu afԥtlԥrdԥn qorusun!) vԥ onun ԥtrafÕnda könlԥ gԥliúinԥ görԥ, úöylԥ dԥ sözlԥri do÷ru vԥ xԥbԥrli kiúilԥrin arzumuza yetiriúlԥrinԥ görԥ, iúlԥri – mԥna dürlԥrini düzüm çÕzÕ÷Õna çԥkmԥk vԥ diqqԥt gövhԥrlԥrinԥ vԥzn libasÕnÕn zinԥt vԥ bԥzԥyini verԥn tԥxminԥn minԥ yaxÕn kiúi var. Heç bir dövrdԥ elin minindԥn onu vԥ heç vaxt yüzündԥn biri bunlar tԥk olmamÕúdÕr». Demԥk, Bayqara min nԥfԥr alimi, sԥnԥtkarÕ himayԥ etmiú, onlarÕn yaúamasÕ vԥ yaratmasÕ üçün qay÷Õ göstԥrmiúdir. Sultan Hüseyn Bayqara hԥlԥ sa÷lÕ÷Õnda bütün türk vԥ islam saraylarÕnda bir hökmdar-úair vԥ elm-sԥnԥt hamisi kimi tanÕnmÕúdÕr. Sԥfԥvi vԥ OsmanlÕ saraylarÕnda úahlar vԥ sultanlar ona rԥ÷bԥt bԥslԥmiúlԥr. OsmanlÕ vԥ sԥfԥvi tԥzkirԥlԥrindԥ ona yer verilmԥsi dԥ bununla ba÷lÕdÕr. “II Bԥyazid dönԥmindԥ Herat vԥ Tԥbriz baúda olmaqla øran vԥ Orta AsiyadakÕ bütün kültür mԥrkԥzlԥri ilԥ münasibԥtlԥr davam etmiúdir. II Bԥyazid ilԥ Hüseyn BayqaranÕn mԥktublaúdÕqlarÕ bilinir. Herat úԥhԥri Bayqara dönԥmindԥ (1469-1506) úeir, musiqi hüsn-xԥtt, naxÕú vԥ cildçilik kimi sԥnԥt sahԥlԥrindԥ ayrÕ bir üslubun mԥkrԥzi olmuúdur. Onun mühitindԥ yaúayan alim vԥ sԥnԥtkarlarÕn ԥldԥ etdiklԥri yüksԥliú digԥr kültür vԥ sԥnԥt mԥrkԥzlԥrindԥki sԥnԥtçilԥrin hԥsԥd aparaca÷Õ bir sԥviyyԥyԥ çatmÕúdÕr. Hüseyn BayqaranÕn ԥlԥlxüsus Molla Cami (1414-1492) vԥ Ԥliúir Nԥvai (1441-1501) ilԥ qurdu÷u münasibԥt OsmanlÕ úairlԥri tԥrԥfindԥn idarԥçi-sԥnԥtkar münasibԥtinin gözԥl bir 1 Ȼɨɛɭɪɧɨɦɚ. Ɍɨɲɤɟɧɬ, 1989, ɛɟɬ 160-165. (Nԥúrԥ hazÕrlayan: Pԥrsԥ ùԥmsiyev). 7 Sultan Hüseyn Bayqara * Divan modeli kimi qԥbul vԥ tԥqdim edilmiúdir” 1 . OsmanlÕ úairlԥrindԥn Behiúti gԥnc yaúlarÕndan II Bԥyazidin xidmԥtinԥ girmiú, iúlԥdiyi bir qüsurdan dolayÕ qorxusundan østanbulu tԥrk edԥrԥk Hüseyn Bayqaraya sÕ÷ÕnmÕú, bir müddԥt Heratda yaúamÕúdÕr. Daha sonra BayqaranÕn, Nԥvainin vԥ Caminin mԥktubu sayԥsindԥ ba÷Õúlanaraq II Bԥyazidin sarayÕna dönmüúdür 2 . Tԥbii ki, BayqaranÕn sarayÕnda ԥn çox úeir mԥclislԥri keçirilmiúdir. Hüseyni lԥqԥbilԥ gözԥl úeirlԥr yazan sultan hԥlԥ öz sa÷lÕ÷Õnda divan tԥrtib etmiúdir. Ԥliúir Nԥvai özünün «Mԥcalis-ԥn nԥfais» adlÕ tԥzkirԥsindԥ belԥ yazÕr: «Ol hԥzrԥtin xub ԥúarÕ vԥ mԥr÷ub ԥbyatÕ beqayԥt çoxdur vԥ divan hԥm mürԥttԥb olubdur. Divan ibtidasÕndan bünyad qÕlÕndÕ vԥ hԥr qԥzԥldԥn bir mԥtlԥ yazÕldÕ» 3 . Ümumԥn, Nԥvainin «Mԥcalis ԥn-nԥfais» tԥzkirԥsi sԥkkiz bölmԥdԥn-mԥclisdԥn ibarԥt olub, onun sԥkkizinci bölmԥsi bütünlüklԥ Bayqaraya hԥsr olunmuúdur. Nԥvai bu bölmԥdԥ Hüseyn BayqaranÕn divanÕndakÕ 164 qԥzԥlin mԥtlԥlԥrini, yԥni ilk beytlԥrini yerlԥúdirmiúdir. Hüseyn Bayqara da Ԥliúir Nԥvai haqqÕnda son dԥrԥcԥ yüksԥk fikirdԥ olmuú, onun haqqÕnda belԥ yazmÕúdÕr: “Yenԥ mԥsnԥvi üsulunda deyil, bԥlkԥm ԥrԥb süxԥnvԥrlԥrinin vԥ ԥcԥm bԥdii sözlülԥrinin bԥzԥk verԥn vԥ divan edԥn hԥr dürli qoúqu görünüúlԥrinin ԥhlisinԥ bu hԥm qԥlԥm sürtüb, onlara hԥmlԥ urubdur. Onun bԥyanÕ divanÕnÕn fihristindԥ – mԥzmununda bԥyan edilԥndir vԥ yazÕlandÕr. Yox, divan deyil! Allah, Allah! Ol sapÕ-qatarÕ sözlԥrdԥn dolu gövhԥr olan cԥngdir vԥ pak mԥnalardan dolu ulduz olan fԥlԥk vԥrԥqlԥridir. DemΩ divan, qΩmü dΩrd ΩhlinΩ afΩt de onu, KöymΩkü úöleyi-qΩm birlΩ qiyamΩt de onu. HansÕ qoúqusu eúq ԥhlinin canÕna od urmaz, hansÕ mԥzmunu hicran qoúununun cismini köydürmԥz, bԥlkԥ külüni göyԥ sovurmaz?! HansÕ misrasÕ fԥraq ciyԥr xununun ba÷Õr qanÕnÕ damdÕrmaz, hansÕ sözü hicran biçarԥsinin göz yaúÕ seli ilԥ sԥbr-qԥnaԥt qoúununu axdÕrmaz?! Nԥzm-qoúqu iqlimindԥ hansÕ gürganԥ-qala köç gԥtirԥndԥ özünԥ qarúÕ eúik açÕlmadÕ?! HansÕ ulu yurda qԥlb-úeir qoúunu ilԥ çapovulluq edԥndԥ onu basÕb almadÕ?! Bu gün nԥzm-qoúqu sütunlarÕnÕn yer üzündԥ qԥhrԥman odur». 1 Türk ԥdԥbiyyatÕ tarixi. BakÕ, MBM, 2010, I cild, s. 22. (Nԥúrԥ hazÕrlayan: Ramiz Ԥskԥr). 2 Yenԥ orada, s. 67. 3 Bet 209, 1941 βϳΎϔϨϟ βϟΎΠϣ ˬϲϳϮϧ ήϴθϴϠϋ ΪϨϜηΎΗ ˬ Yüklə 0,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|