Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
11 təyin etməsi haqqında fərmanın surəti də bu qaynaqda öz əksini tapmışdır. XVI əsrin tarixi qaynaqları içərisində «Şah Təhmasibin təzkirəsi» (56) adlı əsərin də xüsusi yeri vardır. 1524-1560-ci illərdə Səfəvi dövlətində baş vermiş hadisələri əks etdirən həmin əsərdə dövlətin inzibati quruluşu, vilayətlərə hakim təyinatı ilə bağlı elmi əhəmiyyətli məlumatlar üstünlük təşkil edir. Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy I Şah Təhmasibin qızı Pərixan xanıma ithaf etdiyi «Təkmilətül-əxbar» adlı əsərini (28; 117) 1570-ci ildə Ərdəbil şəhərində yazmışdır. Ümumtarix əsəri olan bu kitab dünyanın yaranmasından, yəni Adəmdən 1570-ci ilə qədər geniş bir dövrü əhatə edir. Əsərdə I Şah İsmayıl və I Şah Təhmasib dövründə mərkəzi və yerli idarələrdə müxtəlif vəzifələrə təyinatlar, Qızılbaş əmirlərinin dövlət idarələrində roluna aid qiymətli materiallar vardır. Mir Yəhya bin Əbdüllətif Qəzvinin (1481-1555) Bəhram Mirzəyə ithaf etdiyi "Lübbət - təvarix" (138) adlı ümumtarix əsəri dörd bölmədən ibarət olub birinci bölüm Həzrəti Peyğəmbər və Həzrəti Əliyə, ikinci bölüm islam öncəsi şahlarina, üçüncü bölüm islam dönəmi şahlarina, dördüncü bölüm isə Səfəvilərə həsr edil- mişdir. Dördüncü bölümdə Səfəvi sülaləsi, Səfəvi dövlətinin yaran- ması, I Şah İsmayıl və I Şah Təhmasib dövrünün (1540-cı ilə qədər) siyasi tarixi hadisələri haqqında qiymətli məlumatlar verilmişdir. Mənbənin sonuncu bölümü Həmidrza Məhəmmədnejad tərəfindən türk dilinə tərcümə olunmuş və 2011-ci ildə Ankarada nəşr edil- mişdir (59a). Xurşah ibn Qubad əl-Hüseyninin «Tarix-i elçi-ye Nizamşah» (95), Qəzvin qazısı Əhməd ibn Məhəmməd əl-Qaffarinin 1562-ci ildə yazıb qurtardığı və 1564/6-cı illərə qədərki hadisələri özündə əks etdirən «Tarix-i cahanara» (120) əsərlərində Azərbaycan və ona qonşu ölkələrin dövlət quruluşu haqqında maraqlı və həm də olduqca dəyərli məlumatlar vardır. Bu əsərlərdə dövrün bir çox dövlət məmurlarının qısa tərcümeyi-halı da verilmişdir. Budaq Qəzvininin «Cəvahir əl-əxbar» adlı ümumtarix əsərin- də (85) də mövzu ilə əlaqədar maraqlı materiallar az deyildir. Əsər 12 Adəmdən 1576-cı ilə qədərki dövrü əhatə edir. Həmin əlyazmanın nadir nüsxəsi Saltıkov-Şedrin adına Peterburq Kütləvi Dövlət Kitabxanasında Dornun katoloqunda mühafizə olunur. Mövzuya aid mühüm mənbələrdən biri də Azərbaycanın Rumlu elindən olan Həsən bəy Rumlunun «Əhsən ət-təvarix» (77) əsəridir. Bu əsərin sonuncu cildində 1494-1577-ci illər arasında baş vermiş tarixi hadisələr əks olunmuşdur. Mənbədə Səfəvilərin Osmanlı, Babur və Şeybanilərlə qarşılıqlı münasibətləri və müna- qişələri təsvir olunmuşdur. Eyni zamanda Osmanlı, Babur və Şeybani dövlətləri və onların fəthləri haqqında da məlumatlar veril- mişdir. «Əhsən ət-təvarix»də Azərbaycan Səfəvi dövlətinin mərkəzi və yerli idarə quruluşunda müxtəlif vəzifələrdə olmuş Qızılbaş-Türk əsilzadələri haqqındakı məlumatların tədqiq olunan mövzu üçün mühüm elmi əhəmiyyəti vardır. Əsərin «ölüm hadisələri» bölüm- lərində illər üzrə vəfat etmiş əmirlər, din xadimləri haqqında da məlumatlar verilmişdir. Əsərin elmi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, müəllifi şahidi olduğu hadisələrlə yanaşı, dövrün qaynaqlarından əldə etdiyi məlumatlara da geniş yer vermişdir. Dövrün ən maraqlı qaynaqlarından biri də Mahmud Nətənzinin 1599-1600-cü illərdə yazıb bitirdiyi «Nəqavat əl-asar fi zikr-ül-əxyar» əsəridir (129). Mahmud Nətənzi «Nəqavat əl-asar fi zikr-ül-əxyar» əsərində siyasi hadisələri sadalamaqla kifayətlən- məmiş, həm də onların səbəblərini dəqiq və yığcam aydınlaşdır- mağa çalışmışdır. Bu əsərdə mövzu ilə əlaqədar elə materiallar vardır ki, onlar dövrün digər mənbələrində yoxdur. Mövzu ilə bağlı ən dəyərli qaynaqlardan biri də Fəzli İsfahanınin 1617-ci ildə bitirdiyi «Əfzəl ət-təvarix» əsəridir (118). Əsərin II cildi Şah I Təhmasibin hakimiyyətinin ilk günlərindən 1587-ci ilə qədərki dövrü əhatə edir. Hələlik bu əsərdən tədqi- qatçılar az istifadə etmişlər və qaynaqda surəti olduğu kimi verilmiş fərmanların bəzisi arxivlərdə, muzeylərdə yoxdur. Müəllif əsərin bir hissəsini Qarabağda olarkən yazmışdır. Qazi Əhməd Quminin (1546-1617) «Xülasət ət-təvarix» əsə- rində (119) də Səfəvilərin dövlət aparatı, əyalət və şəhərlərdə idarə 13 sistemi, yüksək vəzifəli şəxslər, o cümlədən vilayət bəylərbəyi, kələntərlər, darğalar, qazılar, sədrlər, şeyx ül-islamlar, möhtəsiblər barədə məlumat vardır. O, özü də müəyyən müddət qazı vəzifəsində işləmişdir. Qazı Əhməd ibn Mir Münşi Şərəf əd-Din 1546-cı ildə Qumda anadan olmuş, on yaşında ikən atası ilə birlikdə Məşhədə getmiş, orada səkkiz il yaşamış, xəttatlıq öyrənmiş, 1566-cı ildən sarayda yüksək vəzifələrdə çalışmışdır. 1605-ci ildən ömrünün sonuna qədər isə Hindistanda yaşamışdır. Vəfat tarixi dəqiq məlum deyildir. Azərbaycanın mərkəzi idarələrində çalışan məmurlar, vilayət və şəhər hakimləri, dini təsisatlar barədə çox qiymətli məlumatlarla zəngin olan qaynaqlardan biri də İskəndər bəy Münşinin (1560- 1634) «Tarix-i alamara-yi Abbasi» əsəridir (80). Bu əsər dövrün digər mənbələrindən fərqlənir. İskəndər bəy Münşi Səfəvi hökmdar- larından I Şah İsmayıl, I Şah Təhmasib, II Şah İsmayıl, Sultan Məhəmməd və I Şah Abbasın hakimiyyətləri dövründəki hadisələ- rin bəhsinə yekun vurduqdan sonra, dövrün müxtəlif dini və dün- yəvi vəzifələrində çalışmış şəxslərin soykökü ilə yanaşı, qısa tərcü- meyi-halını da vermişdir. İskəndər bəy Münşinin Azərbaycan Səfəvi dövlətinin idarə quruluşu ilə yaxından tanışlığı onun Təbriz, Ordubad və başqa şəhərləri gəzməsi, hadisələrin əksəriyyətinin iştirakçısı və müşahidəçisi olması ilə bağlıdır. Görkəmli Azərbaycan tarixçisi İəgəndər bəy Münşi Türkma- nın farsca yazdığı "Tarix-i alamara-yi Abbasi" adlı üçcildli əsərinin birinci cildi AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor Oqtay Əfəndiyev və tarix elmləri namizədi Namiq Musalı tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunub, ön söz və şərhlərlə 2009-cu ildə çap edilmişdir (29a). I Şah Abbasın sarayında baş münəccim olmuş Cəlaləddin Məhəmməd Münəccim Yəzdinin «Tarix-i Abbasi» (131) əsəri I Şah Abbas (1587-1629) dövrünün çox böyük elmi əhəmiyyət kəsb edən mənbələrindəndir. Əsərdə 1576-1611-ci illərin tarixi hadisələri öz əksini tapmışdır. Mənbədə dövlətin mərkəzi və yerli idarələrində müxtəlif vəzifələrdə çalışan Qızılbaş-Türk əsilzadələri haqqında qiymətli məlumatlara təsadüf edilir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|