Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 449
rətləndirən türk qızının, türk gözəlinin simvolu...). “Qurulu yaya bəηzər çatma qaşlum!” (D-12). Heç şübhəsiz ki, bu cür təşbehlər birdən-birə yaranmayıb, minilliklərin sınağından keçərək cilalana- cilalana bu günümüzə qədər yol gəlib. Babalarımızın bizə ərmə- ğan etdiyi bu təşbehdəki “yay” sözünün işığında bəzi faktlara diq- qət yetirək: “Xarici təsirlərdən özünü az-çox qoruya bilmiş olan Altay şamanları çiyinlərindəki doqquz ox (yəbə) ilə yay (ya) simvollarını həmişə yanlarında gəzdirərdilər. Onların fikrincə, bu doqquz oxla yay “kudaydan tartkan”, yəni “tanrıdan tərəfindən uzadılan” şeylərdir” 1 ; “Hunlar at üstündə dördnala çaparkən belə ox ata və yay çəkə bilirlər (yay çəkə və ox ata bilirlər – Ə.T.)... Və bu qabiliyyət onlarda uşaqlıqdan tərbiyə olunurdu. Bu tərbiyənin formasını təsəvvür etmək üçün qoyuna minib siçovullara ox atan hun uşağını yada salmaq kifayətdir” 2 . Türk poetik təfəkkürü ilə yoğruluş “Qurulu yaya bəηzər çatma qaşlum” təşbehində qədim türk etnoqrafiyası və hərb tarixi daşlaşmış şəkildə yaşayır. Yeri gəlmişkən, bu təşbehin poetik siqləti qorqudşünas T.Hacıyevi heyrətləndirib, ruhunu silkələyib: “... bu, təşbeh deyil, kamil bir rəssam işidir. Burada müəllif nə ozandır, nə də hansısa bir usta şair, bu tablonun müəllifi türk dilidir... Türkün o təfəkkürü yetişib ki, çatma qaş modeli üzrə qurulu yay tablosunu çəkir...” 3 . Müəlli- fin obrazlı şəkildə söylədiyi bu fikirlər olduqca təbii qarşılanır. Burada o da vurğulana bilər ki, tərkibində “yay” sözü iştirak etmiş və ya “yay” sözünün assosiativliyi ilə yaradılmış obrazlı ifadələr təkcə “Kitab” deyil, ümumən türk ədəbiyyatı üçün xarakterikdir. Azərbaycancan ədəbiyyatından bəzi nümunələrə nəzər salaq: Q.Bürhanəddinin “Divan”ında: Nay ki, əsli saz ola sazını naya bənzədəm, Kirpügi ilə qaşını ox ilə yaya bənzədəm.
1 Bahəddin Ögəl. Türk mifologiyası. I cild, Bakı, 2006, səh. 382-383 2 Ə.Əsgər, M.Qıpçaq. Türk savaş sənəti. Bakı, 1996, səh.311. 3 T.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: tariximizin ilk yazılı dərsliyi. Bakı, 2014, səh.250. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 450
İ.Nəsiminin “Divan”ında: Qaşı tək sevdayə verdüm könlümi, Gör nə möhkəm yayə verdüm könlümi. S.Vurğunun “Ceyran” şeirində: Yerdən ayağını quş kimi üzüb, Yay kimi dartınıb, ox kimi süzüb, Yenə öz sürünü nizamla düzüb, Baş alıb gedirsən hayana, ceyran?.. Nümunələrdəki təşbehlər, “Kitab”dan süzülüb gəlib, sanki, onların hər biri “qurulu yaya bəηzər çatma qaş” təşbehinin məntiqi davamı kimi çıxış edir. Sonuncu nümunədəki alliterasiya (yer, yay, yenə: y-y-y), zəngin qafiyələr (üzüb, süzüb, düzüb), ən əsası isə daha çox yay və ox sözlərinin assosiativliyi ilə yaradılmış təş- behlər silsiləsi (quş kimi üzmək, yay kimi dartınmaq, ox kimi süzmək) müasir poeziyamızın atributları, zənginlik göstəriciləri hesab oluna bilər. “Yay” sözünün “Kitab”dakı yeri, işlənmə səviyyəsi müəy- yənləşdirilərkən, şübhəsiz ki, ondan əvvəl işlənmiş sözlərin se- mantikası, onların hər birinin “yay” sözü ilə bağlılıq dərəcəsi də nəzərə alınmalıdır. Qorqudşünaslıqda təyinedici sözlər, bəzən isə epitetlər başlığı altında öyrənilmiş bu tip vahidlərin ümumi mən- zərəsi aşağıdakı kimidir:
kə qan qusdıran ...” (D-60). “Kitab”da yalnız Qıpçaq Məliklə bağlı işlədilmiş bu epitet, bir tərəfdən, yayın həm də dəmirdən düzəldil- diyini işarələndirirsə, dəmir yayın daha möhkəm, daha sərt oldu- ğunu ifadə edirsə, digər tərəfdən də qəhrəmanın qüvvətli, əyilməz olduğunu simvollaşdırır: − qatı yay (möhkəm yay). Bu birləşmənin birinci tərəfin- dəki bərk, möhkəm, qüvvətli anlamlı “qatı” sözü (müasir dilimiz- də “qatı” sözü “durunun” antonimi kimi işləmir, “qatı düşmən” ki- mi ifadələrdə isə ilkin forma və semantikası eynilə mühafizə olu- nur)”yay”la bağlı işlədilmiş ifadələrin, demək olar ki, hamısında
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 451
müşahidə olunur. Məsələn, qatı-möhkəm yay (burada “qatı” sözü sinonimi ilə birlikdə işlənib). “Qatı möhkəm yay çəkərdi” (D- 203); ərdil təkə buynuzından qatı yay (təkə buynuzundan bərk yay). “Ərdil təkə buynuzından qatı yaylı” (D-221). Bu misrada yayın erkək təkə buynuzundan düzəldildiyi poetik şəkildə canlan- dırılıb; ağca tozlu qatı yay. “Ağca tozlu qatı yayım zari-zari iηlər” (D-248); “Ağca tozlu qatı yaydan dərsinməyən (D-184); Qorqudşünaslıqda “ağ tozluca qatı yay” ifadəsinə müxtəlif bucaqlardan yanaşılıb. Konkret desək, “qatı yay” ifadəsinin bərk, qüvvətli mənasında işləndiyini qorqudşünasların hamısı təsdiq edir. “Ağ tozluca” ifadəsinin yozumunda isə fikir müxtəlifliyinə rast gəlinir: O.Ş.Gökyaya görə, “ağ tozluca” yay “dəstəyinə ağ ağac qabığı sarılmış olan, tozu ağ ağac qabığından” mənasındadır (İstanbul, 2000, səh. 158); Zeynalov-Əlizadə nəşrində “dəstəyi ağ tozlu” şəklində sadələşdirilib: “Dəstəyi ağ tozlu bərk yayım zar- zar inlər” (Bakı, 1988, səh.248); Y.Məmmədli həmin ifadəni belə səciyyələndirib: “ağ tozluca qatı yay” – dəstəyinə ağcaqayın qabı- ğı sarınmış bərk, tarım çəkilmiş yay; toz – yaylara sarınan ip” 1 . Bu fikirlərdən sonuncusu M.Kaşğarinin “Divan”ına istinadən söylənilib. “Divan”da göstərilir: “toz: yaya sarınan sırım” (III cild, səh.131). Bütün bunlar “ağ tozluca” ifadəsi “ağ ipli”, “ağ sırımlı” mənasındadır – qənaətinin daha düzgün olduğunu sübut edir; − Qorqut siηirli//qurt siηirli yay (kirişi qurd damarından olan yay: əvvəlki səhifələrə bax). “Kitab”ın dilində “yay”ın (silahın) hissələrinin adlarına da rast gəlinir: kiş//kiriş (yay ipi), qəbzə (dəstək: həm də “yay”la bağlı işlədilib). Bu tip sözlərin hər birindən əvvəlki səhifələrdə geniş şəkildə bəhs etdiyimiz üçün burada onları yalnız mətn daxi- lində təqdim etməklə kifayətlənirik: kiş. “...əlümdə qıl kişlim, ayğur malı” (D-108); kiriş. “Dəldi yay kirişinə taqdı” (D-234); qəbzə. “Qəbzəsindən yay eki para oldı” (D-108)...
1 Y.Məmmədli. Azərbaycan dilində hərbi terminlərin tarixi-mqayisəli təhlili. NDA, 1996, səh.12. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|