Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oğuz zəmanında
- Ağlı-qaralı.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 259
cəmi bir dəfə Qazan obrazının dilində işlənib: “... bən ölib sən qalıcaq tacım-taxtım saηa vermiyələr, – deyü soηımı aηdım, ağla- dım...” (D-125). Vədə. Ərəb mənşəli, “bir işin görülməsi üçün iki tərəfin razılığı ilə müəyyən edilmiş “vaxt, müddət” anlamlı “vədə” sözü “Kitab”da müstəqil şəkildə yox, frazeoloji vahidlər daxilində işlənib: vədə irmək (ömrü tamam olmaq...). “Əcəl vədə irməyincə kimsə ölməz” (D-3); Vədə qoymaq (vaxt qoymaq). “Ulu dügüninə vədə qodı” (D-94). “Vədə eyləmək” (vəd etmək, söz vermək) tərkibi felindəki “vədə” isə “vəd” mənasındadır. “...qızımı aηa verirəm deyü vədə eyləmişdi” (D-173). Sonuncu nümunədə vaxt, zaman mənası mətn kontekstində anlaşılır.
bu söz “Kitab”da ərəb dilindəki fonetik tərkibinə uyğun işlənib. “Vəqt” sözünün “Kitab”da işlənmə məqamları əsasən aşağıdakı kimidir: − bir neçə dəfə “vəqt+in” modelində işlənib ki, bu da “vaxt- da” mənasına uyğun gəlir: “Savaşdügiη vəqtin kəndüηi tutdura- san” (D-143). “Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşrində belə sadələşdiri- lib: “Vuruşarkən özünü tutdurasan” 1 . Buradakı “vuruşarkən” feli bağlaması “vuruşduğun vaxtda” mənasındadır; − birləşmə daxilində “ol” işarə əvəzliyi ilə birlikdə keçmiş zaman məzmunu ifadə edib: ol vəqt (o zaman, onda, o vaxt). “…ol vəqt Qazan evin yağma edərdi” (D-293); − “ekindü” sözündən sonra işlənməklə “günorta üstü” məna- sını reallaşdırıb. Bu da, qeyd etdiyimiz kimi, günün hissələrinin adları sırasına daxildir: “...Mərə qocalar, ekindü vəqti munı maηa çevirəsiz, yiyəm” (D-226); − birləşmə daxilində “qocalıq” sözündən sonra işlənməklə zaman məzmunu ifadə edir: “Qocalığım vəqti aldırduğım yalηuz oğul! – dedi” (D-141). Burada temporallığın leksik (qocalıq, vəqt), morfoloji (-duğım: keçmiş zaman məzmunlu feli sifət şəkilçisi) və
1 Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh.172. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 260
sintaktik vasitələri (feli birləşmə:qocalığım vəqti aldurduğım – qocalığımda itirdiyim) sintez şəklindədir. Zəman. Ərəb mənşəli, “zəmanə, dövr” anlamlı bu söz “Ki- tab”da mənbə dildəki fonetik tərkibinə uyğun işlənib. “Kitab”ın birinci cümləsində üçüncü sözün məhz “zəman” olması onun in- tensivliyini şərtləndirən bir detal kimi götürülə bilər: “Rəsul əley- hissəlam zəmanına yaqın Bayat boyından, Qorqut ata diyərlər, bir ər qopdı” (D-2). “Zəman” sözünün digər işlənmə məqamları isə, əsasən, belədir: − birləşmə daxilində “axır” sözündən sonra işlənməklə mü- əyyən zaman hüdudunu ifadə edir: “Axır zəman olıb qiyamət qopınca bu didügi Osman nəslidir” (D-2); − Oğuz cəmiyyəti ilə bağlı müəyyən bir zaman kəsiyini reallaşdıran vahid kimi çıxış edir: “Oğuz zəmanında bir yigit ki evlənsə, ox atardı” (D-89); − birləşmə daxilində “ol” işarə əvəzliyi ilə birlikdə keçmiş zaman mənasını ifadə edir: “Ol zəmanda Oğuz yigitlərinə nə qəza gəlsə, uyxudan gəlürdi” (D-191); − zaman anlayışlı frazemin tərkibində müşahidə olunur: zə- man dönmək (günü gəlmək, vaxtı çatmaq). “Yarınkı gün zəman dönib, bən ölıb sən qalıcaq tacım-taxtım saηa vermiyələr...” (D- 125);
−qeyri-məhsuldar -la şəkilçisini qəbul etməklə (zəmanla) “zaman gəlmək” mənasını ifadə edir: “Zəmanla Oğuz genə yaylaya köçdi” (D-215)... Yuxarıdakı nümunələr bir daha təsdiq edir ki, ərəb mənşəli “zəman” (zaman) sözü “Kitab”da xüsusi çəkiyə malikdir. Digər tərəfdən, onu da qeyd etmək lazım gəlir ki, “Kitab”ın poetik struk- turunda “zəman” (zaman) sözünün vəqt (vaxt), dəm, əyyam, vədə kimi sinonimləri də qabarıqlığı ilə seçilir. Bu cəhət M.Ə.Sabirin poetik dilində də üstün mövqedə görünür. Şairin dilindəki zaman anlayışlı sözlərə, eləcə də “zaman” sözünün sinonimlərinə müx- təlif prizmalardan yanaşan R.Məhərrəmova yazır: “...Zaman, dövr, dövran sözləri dilimizin mütləq sinonimlərindəndir. Xüsusilə da- “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 261
nışıq dilində zaman və dövr sözləri əsaslı dəyişiklik olmadan bir- birini əvəz edib işlənir. Şifahi ədəbiyyatda, xüsusən nağıllarda zaman, vaxt (keçmiş zamanlarda, keçmiş vaxtlarda) ədəbi dildə isə dövr, əsr sinonimləri işlənir. Sabirin satiralarında dövr anlayışı müxtəlif məna çalarlığı ilə zaman-əyyam-dövr-dövran-əsr ilə də ifadə olunmuşdur: “Getdi o zaman xalq sizə eyləyə hörmət... Ax keçən əyyam olasan indilər!...” 1 . Bütün bunlar bir daha göstərir ki, “zaman” sözünün sinonimliyi ədəbi dilimizin zənginliyi, həm də təkmilləşməsi ilə bağlıdır. Temporal sifətlər (zaman məzmunlu sifətlər) Araşdırmalar göstərir ki, “Kitab”da temporal sifətlər isim və zaman zərfləri ilə müqayisədə üstün mövqedə görünmür və cəmi bir neçə sözü əhatə edir. Bu sözlərin hər birini ayrılıqda nəzərdən keçirək:
təqil leksik mənaya malik düzəltmə sifətlər kimi verilib: “Ağlı, qaralı seçən çağda” 2 . Mətnin semantik yükü isə “ağlı, qaralı” dü- zəltmə sifətlərini bir leksik mənanı ifadə edən mürəkkəb söz kimi düşünməyə imkan verir.Təsadüfi deyil ki,“ağlı-qaralı”nı O.Ş.Gök- yay da məhz mürəkkəb söz kimi təqdim edir: “Aklı karalı – alaca, iki renk, gece ile sabah arası” 3 . “Kitab”da eyni sintaktik bütöv da- xilində iki dəfə təkrarlanmış “ağlı-qaralı” sözü günün hissələrin- dən birinin adı hesab oluna bilər. Ötəki. “Kitab”da “gün” sözü ilə birlikdə, daha doğrusu, I növ təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi kimi işlənməsi müşahidə
1 R.Məhərrəmova. Mirzə Ələkbər Sabirin söz dünyası. Bakı, 2006, səh.138. 2 Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh.34. 3 O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. Ankara, 2000, səh.160. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|