Mövzu 1: İnformatika fənni, predmeti və onun tərkib hissəLƏRI

  79 

Burada kompüterin adı, təşkilatın adı, domenin adı göstərilir. Ona görə də belə ünvanlara DNS adlar da 

deyilir və onlar tətbiqi səviyyədə istifadə edilirlər. 

Domain  Name  System  (DNS)-  Internetdə  işləmə  prosesində  istifadəçilərin  işini  asanlaşdırır.  Bu 

zaman  kompüterlərə  müraciət  zamanı  xostun  rəqəm  ünvanlarını  yadda  saxlamaq  lazım  gəlmir.  Ad 

ünvanları daha asan yadda qalır. DNS ünvanı üç hissəyə (nejə ki, ev ünvanlarında küçə, şəhər, ölkə və s.) 

bölünür. Ad ünvanının formasına nəzər yetirək. 

İstifadəçi@  qovşaq  kompüteri,  altdomen,  I  səviyyəli  domen.  İstifadəçi  –  bu  istifadəçinin  adıdır. 

Məsələn, ELM @ - kommersiya işarəsi istifadəçinin adını qovşaq kompüterin adından ayırır. Ünvanın 2-

ci hissəsi (@ işarəsindən sonra) istifadəçinin Internetə qoşulduğu kompüterin ünvanını göstərir. Kompüter 

ünvanı bir-birindən nöqtə ilə ayrılan bir neçə hissədən ibarətdir. 

ABS-da I səviyyəli domen üçün 6 variant istifadə edilir. 

EDU- təhsil idarələri;  

MIL-  hərbi müəssisələr;  

GOV- dövlət təşkilatları; 

 NET – şəbəkə;  

COM – kommersiya təşkilatları;  

ORG  - təşkilatlar. 

Digər  ölkələrdə  I  səviyyəli  domen  kimi  həmin  ölkənin  kodu  istifadə  olunur.  Məs:  ch-Isveçrə,  fr-

Fransa, ca-Kanada, de-Almaniya, ru-Rusiya, az-Azərbaycan. 

Paketlərin  öturulməsi  və  ünvanlara  çatdırılması  TCP/IP-protokolları  vasitəsilə  yerinə  yetirüir. 

Əgər  hər  hansı  bir  verilənlər  paketi  istifadəçiyə  vaxtmda  çatdınlmırsa  TCP  informasiyanın 

göndərilməsini (lazımi yerə düzgun və itgisiz çatdırılana qədər) təkrarlayır. TCP-də qurulan verilənlərin 

öturulməsinin diizgünlüyünə nəzarət edən alqoritmlər bu problemləri həll edir. 

İnformasiyanm  itgisiz  ötürürülməsinin  nəzarət  mexanimi  belədir:  hər  bir  göndərilən  paketin 

başlığında nəzarət cəmi yazılır. Bu göndərən kompüter tərəfindən təyin edilir. Qəbul edən kompüter eyni 

sistem əsasında nəzarətedici cəmi hesablayır və onu paketin başlığında  yazılmış rəqəmlə müqayisə edir. 

Əgər rəqəmlər üst-üstə düşmürsə TCP ötürməni təkrar edir. 

İnformasiya paketləri göndərilərkən TCP protokolu qəbul edici kompüterdən informasiyanı qəbul 

etdiyini təsdiq edən xəbər tələb edir. Beləliklə, TCP iki istiqamətdə infonnasiya mübadiləsini təmin edir 

ki, bu da informasiyanm yüksək sürətlə translyasiya olunmasma səbəb olur. 

Internet - çoxlu sayda kompüterlərdən, kabellərdən, marşrutizatorlardan və şəbəkədə əlaqəni və işi 

təmin edən proqram təminatlarından ibarət şəbəkə sistemidir. 

İnternet üç əsas komponentdən ibarətdir: 

Server  -  lokal  və  uzaq  kompüterlərdəkı  verilənlərə  daxil  olmanı  təmin  edən  proqram  və 

kompüterlər sistemidir. 

Kliyent- serverlərdən verilənləri çağıran kompüterlərdır. 

Şəbəkə - informasiya mübadiləsi aparan kompüterlər qrupudur, məsələn, istifadəçi informasiyanı 

serverdən  çağırır  və  onun  sorğusuna  cavab  olaraq  verilənlər  ona  göndərilir.  Kompüterlər  arasındakı  bu 

informasiya mübadiləsi naqil, koaksial kabel, peyklər və mikrodalğalar vasitəsilə aparılır. 

Internet şəbəkəsinin təqdim etdiyi xidməti iki kateqoriyaya bölmək olar: 

Fiziki  cəhətdən  Internet  birləşdirici  vasitələrdən  biridir.  Birləşmənin  elementar  tipi  ev 

komrüterləridir.  Bunlar  informasiya  xidmətinə  (Copu  Server,  Microsoft  Network,  Excplorer)  və  ya 

İnternet provayderə modem vasitəsilə telefon xəttinə qoşulur. 

Internet   məhsuldarlığı  və  modeli  muxtəlif olan  kompüterləri  birləşdirməyə,  onlar  arasında 

informasiya  mübadiləsi  aparmağa  imkan  verir.  Internet  təkcə  fiziki  şəbəkə  deyil.  Real  Internet  - 

protokollar yığımıdır ki, onların köməyi ilə müxtəlif kompüterlər informasiya mübadiləsi edirlər. 

Internet-dən  istifadə  etməklə  bir  kompüter  digərini  idarə  edə  bilər.  Məsələn,  kompüter  digər 

kompüterlərdən  faylları  tapıb  ona  gondərilməsini  idarə  edə  bilir.  Bu  proses  funksional  uyğunlaşma 

adlanır. 

İnternet protokolları: 

İnternet  çoxlu  sayda  şəbəkələrdə  informasiya  mübadiləsini  təmin  edir.  Bu  şəbəkələrin  hər  biri 

protokol  adlanan  standartlar  qrupuna  uyğun  verilənlərin  göndərilməsini  və  qəbulunu  idarə  edir.  Başqa   

sözlə   protokollar   İnternetdə   şəbəkələrdəki   əlaqəni   təmin   edir:    

---

  80 

Verilənlərin      idarə  protokolu  şəbəkələrarası  protokol  (TCP/IP):  Internet  şəbəkəsini  digər 

şəbəkəbrdən fərqləndirən əsas cəhət onun istifadə etdiyi TCP/IP  (TCP - Transmission Control Protocol,  

IP  -  Interaet  Protocol)  protokollarıdır.  TCP/IP  ümumiyyətlə  Internetlə  kompüterlər  arasında  qarşılıqlı 

əlaqə  protokolları  kimi  başa  düşülür.  TCP/IP  şəbəkədaxili  əlaqələr  texnologiyasıdır.  Başqa  sözlə  desək 

İnternet onu təşkil edən şəbəkələr arasında əlaqə yaradan vasitədir.  

TCP  şəbəkə  ilə  göndərilən  verüənlərin  paketlərə  necə  bölünmələrini  təyin  edir.  İP  paketləri 

ünvanlaşdırdması  və  onlan  təyin  olunan  yerlərə  çatdırılmasını  təmin  edir.  Yəni  TCP/IP  protokollarının 

kombinasiyası  Internet-i  İnternet  edir.  Beləliklə,  protokollar  kombinasiyası  olan  TCP/IP  istənilən 

kompüter  və  ya  şəbəkənin  həmin  protokolla  işləyən  digər  kompüterlərə  qoşulmağa  və  informasiya 

mübadiləsi aparmağa imkan verir. 

Verilənlərin Internet-dən çağırılmasının bir çox üsulları mövcuddur:  

FTP  -  (File  Transfer  Protocol)  faylları  ötürmə  protokolu.  Burada  faylların  bir  kompüterdən 

digərinə  otürülməsi  reqlamentləşdirilir.  Uzaq  məsafədə  yerləşən  kompüterlə  əlaqə  yaradan  istifadəçi 

istədiyi  faylı  öz  kompüterindən  ona  və  əksinə  göndərə  bilər.  Başqa  sözlə  FTP  şəbəkədəki  istənilən 

kompüterlə istifadəçi arasında ikilik kodda olan və mətni fayllar mübadiləsini aparmağa imkan verir. FTP 

vasitəsilə Internet-ə qoşulmuş istənilən kompüterlə proqramlar və ya mətn fayllan mübadiləsi etmək olar: 

ftp:// 

Internet-də informasiya mübadiləsinin digər bir üsulu da var. Bu üsul hər bir şəxsə və şirkətə öz 

qəzet və jurnalını buraxmağa, şəbəkədə virtual mağaza açmağa, interaktiv kataloq və sorğu sistemi təklif 

etməyə,  hətta  bütün  dünyada  videotəsvir  və  səs  fayllarını  yaymağa  imkan  verir.  Bu  Internet  protokolu 

WWW  (World  Wide  Web)  -  ümumdünya  hörümçək  toru  adlanır  və  Internet  vasitəsi  ilə  ötürülən 

sənədlərdən ibafətdir 

Tim  Berners  -  Li  1992  -  ci  ildə  qrafik  interfeys  Web  yaratdı.  Bu  interfeysi  yaratmaqda  məqsəd 

sənədlərin axtarışını asanlaşdırmaq idi. Beləliklə, Web texnologiyası tezliklə bütün dünyada yayıldı. 

İnternet  ünvanlaşdırılmas:  əgər  e-mail  elektron  poçt  ünvanı  Internet  şəbəkəsinə  daxil  olmuş 

insanlarn  bir  -  biri  ilə  əlaqə  saxlamalarına  şərait  yaradırsa,  URL  Internet-də  yerləşən  bütün  verilənlərlə 

əlaqə saxlamağa imkan verir. Yəni Internet-də yerləşən hər bir fayl və ya resurs identifıkasiya edilir: URL 

(Uniform Resource Locators)-faylın və  ya resursun Web-də  yerləşdiyi ünvanı və  ya yeri göstərir. URL - 

serverdə istifadə olunan protokolun adı ilə başlayır. http. HTTP (Hypertext Transport Protocol)- Internet 

istifadə  protokoludur.  HTTP  Web-səhifələri  Internet-dən  çağırmaq  üçün  bir  mexanizmdir.  HTTP-nin 

əsasını  URL  ünvanı  təşkü  edir.  Ünvanın  əvvəlində  yazümış  http://  perifeksi  müraciət  ohman  sənədin 

ümumdünya hörümçək torunun bir hissəsi olduğunu göstərir. Daha sonar əlaqənin tipi göstərilir. Ən çox 

yayılmış tip World Wide Web (WWW)-dir. Lakin İnternetdə digər əlaqə tiplərindən də istifadə edilir: File 

Transfer  Protocol  (ftp)  yə  ya  Qopher.  Tiplərin  ardınca  serverin  ünvanı  yazilır  (host)..  Bu  ünvanı  domen 

ünvanı  (domain  adress)  da  adlandırırlar.  Domen  ünvanına  domenin  özü  (serverin  aid  olduğu  təşkilatın 

tipi) və qovşağın adı daxildir. Nəticədə sintaksis URL ünvanı bir neçə hissədən ibarətdir: protokol, host və 

sənədin yörləşdiyi qovluğu göstərən yol. Məsələn, URL ünväiu aşağıdakı şəkildə öla bilər: 

http - serverlə əlaqə protokolu; 

www - qovşağın tipi; 

ab - qovşağm adı; 

az - yuxarı təbəqəli dömen. 

 

Web-qovşaq  Web-səhifə  və  resurslann  kompleksidir  ki,  buna  ümumi  informasiya  bloku  kimi  də 

baxmaq olar. Çox vaxt Web-qovşağın resursları bir serverə yerləşir, amma bu əsas şərt deyil. 

Brauzer:  İstifadəçi  Internetdə  yerləşən  hər  hansı  sənədi  öz  kompüterinə  gətirmək  üçün  xüsusi 

baxış  proqramlarından  istifädə  edir.  İstifadəçi  ilə  WWW-da  yerləşdirümiş  informasiya  arasında  əlaqə 

yaradan bu proqram brauzer (browser) adlanır. Hal hazırda çoxlu sayda brauzer proqramları mövcuddur, 

lakin bunlardan bir neçəsi populyardır: Microsoft Internet Explorer, Opera, Netscape Navigator. 

World Wİde Web-də resursun sizin kompüterə gətirilməsi aşağıdakı mərhələrlə bäş verir: 

- brauzerdə resursun tam ünvanı göstərilir; 

 

- bräuzer sorğunu sizin kompüterin qoşulduğu seryerə gödərir;   

- server həmin sorğunu URL ünvanında göstərilmiş qonşu serverə göndərir; 

-  qonşu  server  sorğuda  URL  ünvanı  göstərilmiş  axtarılan  resürsu  tapır  və  onu  sizin  serverə 

göndərir; 

- 

- sizin server isə bu verilənləri kompüterinizdəki brauzerə ötürür., 

---