Mühazirə mətnləri 15 movzu üzrə-30 saat Hazırladı: Qida məhsulları mühəndisliyi və ekspertiza kafedrasının

MÖVZU 13. İDMANÇILAR ÜÇÜN QİDA MƏHSULLARININ TEXNOLOGIYASI VƏ ONLARIN XÜSUSIYYƏTLƏRİ

PLAN:

Qidanın enerji dəyəri və keyfiyyət tərkibi

İdmançılar üçün əsas qida məhsulları

Yüksək bioloji və qida dəyərli məhsullar

İdmançının gündəlik rasionu. Qidalanma rejimi

İdmançıların yarışda və yarışdan sonra qidalanması

ƏDƏBİYYAT

1. 
   Кацерикова Н.В. Технология продуктов функционального питания. Кемерово.2004.-146 с.
   
2. 
   Касьянов Г.И., Шаззо Р.И. Функциональные продукты питания. – М:Просвещение, 2000. – 115 с.
   
3. 
   Теплов В.И., Белецкая Н.М. и др. Функциональные продукты питания. – М:А-Приор, 2008. – 234 с.
   
4. 
   Функциональные продукты питания. – Коллектив авторов М:Кнорус, 2012. – 303 с.
   
5. 
   Устинова А.В., Тимошенко Н.В Продукты для детского питания на основе мясного сырья".- М.: ВНИИМП, 2003. - 438 с.
   
6. 
   Смоляр В.И. Рациональное питание. Киев: Наукова думка, 1995 г. - 268 с.
   
7. 
   Гудков А.В., Гудков С.А., Козловская М.А. и др. Бифидобактерии: биологическая роль в жизнедеятельности человека и животных. Производство бифидосодержащих продуктов. – Углич: ВНитс, 1999 г. – 85 с.
   
8. 
   Гумовская И. Питание людей пожилого возраста. - Варшава: Ватра. - 1984. - 93 с.
   
9. 
   Доценко В.А., Бондарев Г.И., Мартинчик А.Н. Организация лечебно-про-филактического питания. - М.: Медицина, 1987. - 215 с.
   

Qidanın enerji dəyəri və keyfiyyət tərkibi

Idmançıların qidalanması-sağlamlığın saxlanması üçün vacib amillərdən biri olub, iş qabiliyyətinin artırılmasında, yeni idman göstəricilərinə nail olunmasında mühüm rol oynayır.

Eyni zamanda idmançıların qidalanması fərdi xüsusiyyətlərlə bağlıdır. Bu idman növündən, hazırlığın müxtəlif mərhələ və istiqamətindən, məşqlərin intensivliyindən və həcmindən, yaşlıların şəraitindən, coğrafi-iqlim zonasından və fərdi müxtəliflikdən asılıdır.

Qidanın enerji dəyəri, idmançının bütün yüksək enerji sərfiyyatını tam kompensasiya etməlidir. Qidanın kaloriliyi hesablandıqda idman fəaliyyətinin xarakteri və bədənin çəkisi nəzərə alınmalıdır. İdmançının gündəlik rasionunun enerji dəyərini müəyyən etdikdə 1 saylı cəvəldəki rəqəmləri idmançının bədən çəkisinə vurmaq tələb olunur.

İdmançının qidalanmasının miqdar keyfiyyətinə nəzarət üçün onun 2 ölçüsü müqayisə olunmalıdır. Gündəlik enerji sərfiyyatı bir qayda olaraq xronometrik- cədvəl üsulu ilə və qidanın kaloriliyi menyusuna görə hesablanır.

Cədvəl 1

Müxtəlif idman növü ilə məşğul olanlar üçün rasionun tərkibi və kaloriliyi

(bədənin 1 kq çəkisinə görə)

Idman növü	zülal, q	yağlar, q	Karbohidrat,q	Rasionun enerji dəyəri, kkal/kj
Gimnastika, fiqurlu konkisürmə	2,2-2,5	1,7-1,89	8,6-9,75	56-66/234-276
Yüngül atletika, yaxın məsafəyə qaçış, tullanmaq	2,3-2.5	1,8-2,0	9,0-9,8	62-67/259-280
Yaxın və uzaq məsafələrə qaçış	2,4-2,8	2,0-2,1	10,3-12,0	69-78/289-326
Çox uzaq məsafəyə qaçış, idman yerişi (20-50km-ə)	2,5-2,9	2,0-2,2	11,2-13,0	73-84/305-352
Üzmək və su polosu	2,3-2,5	2,2-2,4	9,5-10,0	67-72/280-301
Ağır atletika, daş atma	2,2-2,9	1,8-2,z	10,1-11,8	66-77/276-322
Boks və güləş	2,4-2,8	1,8-2,2	9,0-11,0	62-75/259-314
Avarçəkmə	2,5-2,7	2,0-2,3	10,5-11,3	70-77/293-322
Futbol, xokkey	2,4-2,6	2,0-2,2	9,6-10,4	66-72/276-301
Basketbol, voleybol	2,3-2,4	1,8-2,0	9,5-10,8	63-71/264-297
Velosiped idmanı :
Dairəvi yürüş	2,3-2,5	1,8-2,0	10,8-11,8	69-75/289-314
Şossedə yürüş	2,5-2,7	2,0-2,2	12,2-14,3	77-87/322-364
At idmanı	2,1-2,3	1,7-1,9	8,9-10,0	60-65/251-272
Yelkən idmanı	2,2-2,4	2,1-2,2	8,5-9,7	62-68/259-285
Atıcılıq idmanı	2,2-2,4	2,0-2,1	8,3-9,5	60-67/251-280
Xizək sürmə idmanı:
qısa məsafəyə	2,3-2,5	1,9-2,2	10,2-11,0	67-74/280-310
uzun məsafəyə	2,4-2,6	2,0-2,4	11,5-12,6	74-82/310-343
Konkisürmə idmanı	2,5-2,7	2,0-2,3	10,0-10,9	69-74/289-310

Qidanın enerji nöqteyi nəzərindən keyfiyyəti haqda idmançının bədən çəkisinin dəyişməsinə görə də fikir yürütmək olar. Qidanın kifayət qədər kaloriliyi müqabilində idmançının bədəninin çəkisi böyük olmayan həddə tərəddüd edir.

Qida rasionunun keyfiyyət dəyəri hər şeydən əvvəl zülal, yağ və karbohidratların düzgün nisbətində yaranır.

Zülallar idmançıların rasionunda vacib yerlərdən birini tutur. Bu onların əsas plastiki funksiyasından asılı olub, əzələ sisteminin inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir və əzələ işi zamanı intensiv sıradan çıxan toxuma zülallarının daimi yeniləşməsinə səbəb olur.

Bundan başqa zülallar əzələ sisteminin oyanmasını artırır. Rasionda zülalların miqdarı ümumi kalorinin 16-20%-ni təşkil etməlidir. Zülala malik olan məhsulların istifadəsini gün ərzində aşağıdakı kimi paylamaq lazımdır: səhər yeməyində və naharda ət, ət məhsulları, pendirlər; şam yeməyində-balıq, şor, süd sıyığı.

Yağlar idmançıların rasionunun vacib komponentlərindəndir. Yağların 80-85%-i heyvan mənşəli, 15-20%-i isə bitki mənşəli olmalıdır.

İdmançılar üçün bitki mənşəli yağların daha çox istifadə olunması məsləhət görülür. Bu dözümlülük tələb edən məşqlərdə (idman yerişi, uzun məsafəyə qaçış, marafon, velosiped yürüşü) çox vacibdir.

Karbohidratlar da idmançıların qidalanamsında mühüm rol oynayır. İstifadə olunan karbohidratların 64%-ni mürəkkəb (nişasta) və 36%-ni sadə karbohidratlar (şəkərlər) təşkil etməlidir. İdmançılar yaxşı olar ki, şəkəri qidaya şirin dad vermək üçün, həmçinin müxtəlif xörəklər formasında qəbul etsinlər. Böyük miqdarda birdəfəlik şəkər (100-150 q) orqanizmin xeyli miqdarda enerji sərfini kompensasiya etmək tələb olunduqda qəbul edilə bilər. Bu, uzun müddətli davam edən gərgin yüklənmələrdən sonra, məsafəyə qaçışda və ya finişdə həyata keçirilir.

İdmançıların rasionunda vitaminlər lazimi miqdarda iştirak etməlidir. İntensiv əzələ işi həyata keçirilərək maddələr mübadiləsinin yüksəlməsi ilə əlaqədar vitaminlərə olan təlabat artır. İdmançıların vitaminlərə olan gündəlik təlabatı 2 saylı cədvəldə verilmişdir.

İdmançıların vitaminlərə olan təlabatı təbii qida məhsulları hesabına ödənilməlidir. Onların çatışmadığı hallarında əvvəlcə vitamin konsertrantı(itburnu həlimi və şərbəti, mayalar, qara qarağat mürəbbəsi və s.) sonra isə sintetik vitamin preparatları istifadə olunmalıdır.

Cədvəl 2

İdmançıların vitaminlərə olan gündəlik təlabatı

Idman növü	Vitaminlər, mq
	C	B1	B2	PP	A	E
Gimnastika, fiqurlu konki sürmə	120-175	2,5-3,5	3,0-4,0	21-35	2,0-3,0	15-30
Yüngül atletika, yaxın məsafəyə qaçış, tullanma	150-200	2,8-3,6	3,6-4,2	30-36	2,5-3,5	22-26
Orta və uzun məsafəyə qaçış	180-250	3,0-4,0	3,6-4,8	32-42	3,0-3,8	25-40
Çox uzaq məsafəyə idman yerişi (20-50km-ə)	200-350	3,2-5,0	3,9-5,0	32-45	3,2-3,8	28-45
Üzgüçülük və su polosu	150-250	2,9-3,9	3,4-4,5	25-40	3,0-3,8	28-35
Ağır atletika, daş atma	175-210	2,5-4,0	4,0-5,5	25-45	2,8-3,8	20-35
Boks və güləş	175-250	2,4-4,0	3,8-5,2	25-45	3,0-3,8	20-30
Avarçəkmə (akademik, baydarka, kanoy)	200-300	3,1-4,5	3,6-5,3	30-45	3,0-3.8	25-45
Futbol, xokkey	180-220	3,0-3,9	3,9-4,4	30-35	3,2-3,6	25-30
Basketbol, voleybol	190-240	3,0-4,2	3,8-4,8	30-40	3,2-3,7	25-35
Velosiped yarışı :
dairəvi yürüş	150-250	3,5-4,0	4,0-4,6	28-40	2,8-3,6	28-35
şossedə yürüş	200-350	4,0-4,8	4,6-5,2	32-45	3,0-3,8	30-45
At idmanı	130-175	2,7-3,0	3,0-3,5	24-30	2,0-2,7	20-30
Atıcılıq idmanı	130-180	2,6-3,5	3,0-4,0	25-35	3,5-4,0	20-30
Yelkən idmanı:	150-200	3,1-3,6	3,6-4,2	30-35	2,8-3,7	20-30
Xizək idmanı :
yaxın məsəfəyə	150-210	3,4-4,0	3,8-4,6	30-40	3,0-3,6	20-40
uzaq məsafəyə	200-350	3,8-4,9	4,3-5,6	34-45	3,0-3,8	30-45
Konkisürmə idmanı	150-200	3,4-3,9	3,8-4,4	30-40	2,5-3,5	20-40

İdman məşqləri proseində orqanizmin mineral maddələrə təlabatı artır. Mineral maddələrə gündəlik təlabat normaları aşağıdakı cədvəllərdə verilmişdir (cədvəl 3).

Cədvəl 3

Idmançıların mineral maddələrə olan gündəlik təlabatı

İdman növü	Mineral maddələr, mq
	Ca	P	Fe	Mg	K
Gimnastika, fiqurlu konki sürmə	1000-1400	1250-1750	25-35	400-700	4000-5000
Yüngül atletika, yaxın məsafəyə qaçış, tullanma	1200-2100	1500-2600	25-40	500-700	4500-5500
Orta və uzun məsafəyə qaçış	1600-2300	2000-2800	30-40	600-800	5000-6500
Çox uzaq məsafəyə qaçış, idman yerişi (20-50km-ə)	1800-2800	2200-3500	35-45	600-800	5000-6500
Üzgüçülük və su polosu	1200-2100	1500-2600	25-40	500-700	4500-5500
Ağır atletika, daş atma	2000-2400	2500-3000	20-35	500-700	4000-6500
Boks və güləş	2000-2400	2500-3000	20-35	500-700	5000-6000
Avarçəkmə (akademik baydarka, kanoy)	1800-2500	2250-3100	30-45	600-800	5000-6500
Futbol, xokkey	1200-1800	1500-2250	25-30	450-650	4500-5500
Basketbol, voleybol	1200-1900	1500-2370	25-40	450-650	4000-6000
Velosiped:
dairəvi qonka	1300-2300	1600-2800	25-30	500-700	4500-6000
şossedə qonka	1800-2700	2250-3400	30-40	600-800	5000-7000
At idmanı	1000-1400	1250-1750	25-30	400-600	4000-5000
Atıcılıq idmanı	1200-2200	1500-2750	20-30	400-700	4500-5500
Yelkən idmanı	1000-1400	1250-1750	20-30	400-500	4000-5000
Xizək idmanı: yaxın məsafəyə	1200-2300	1500-2800	25-40	500-700	4500-5500
uzaq məsafəyə	1800-2600	2300-3250	30-45	600-800	5000-7000
Konki sürmə idmanı	1200-2300	2500-2800	25-40	500-700	4500-6500