MüseyiB ƏLİyev banklarin iNKİŞaf iSTİqaməTLƏRİ “Şərq-Qərb” Bakı

83
– vəzifə bölgüsü, icazələrin alınması, məlumatların üzləşdi-
rilməsi və fəaliyyətin icmalı kimi həlledici nəzarət prosedurala-
rının təmil olmaması;
– idarəetmənin müxtəlif həlqələri arasında informasiya müba-
diləsi proseduralarının adekvatlığının yüksək səviyyədə olmaması;
– daxili audit və monitorinq fəaliyyətinin qeyri-adekvatlığı.
Daxili auditin bir çox cəhətlərinin kifayət qədər tədqiq edil-
məsinə baxmayaraq, bu sahədə hələlik elmi araşdırmasını tələb 
edən bir sıra metodoloji və təşkilati problemlər mövcuddur. Bun-
lar aşağıdakılardır:
– normativ sənədlərdə və elmi ədəbiyyatlarda daxili auditin 
vəzifələri  tam  dəqiq  müəyyən  olunmamışdır.  Bir  çox  hallarda 
daxili  audit  təftişlə  eyniləşdirilir,  onun  vəzifələri  mühasibat 
uçotunda  əks  olunmuş  əməliyyatların  tamlığı  və  dəqiqliyinin 
təsdiqi  ilə  sona  çatır.  Biznes  proseslərin  tədqiqinə,  əməliyyat 
risklərinin qiymətləndirilməsinə xüsusi əhəmiyyət verilmir;
– daxili auditin prinsiplərini formula etmək zəruridir;
– daxili auditin metodikası zəif işlənib hazırlanmışdır;
– daxili auditin növ təsnifləşdirməsi və proseduraları aparıl-
mamışdır;
– daxili audit təcrübəsi və nəzəriyyəsinin qabaqcıl nailiyyət-
ləri müstəqil assosiasiyalar tərəfindən ümumiləşdirilmir;
– daxili audit bölməsinin strukturu müəyyən edilməmişdir;
– geniş filial şəbəkəsinə malik banklarda daxili audit aparıl-
ması xüsusiyyətləri tam tədqiq olunmamışdır;
– paralelçiliyə yol verməmək məqsədilə, daxili və xarici audi-
tin qarşılıqlı əlaqəsi təşkil olunmalıdır. Bu məqsədə bankda audit 
komitəsinin  yaradılması  və  normal  fəaliyyəti  ilə  nail  olmaq 
mümkündür;
Bankların  əksəriyyəti  bütövlükdə  daxili  auditin  və  ya  onun 
ayrı-ayrı  istiqamətlərinin  təşkili  zamanı  obyektiv  çətinliklərlə 
üzləşirlər. Fikrimizcə, daxili auditin autsorsinqi bu problemi həll 
etməyə imkan yaradacaqdır.
Bir sıra banklarda daxili nəzarət sistemi vəziyyətinin özünü-
qiymətləndirmə  metodu  tətbiq  olunur.  Bu  metodun  mahiyyəti 

---

84
ondan ibarətdir ki, bank rəhbərliyi və ya hər hansı bir bölmənin 
heyəti  öz  fəaliyyətlərini  təhlil  edir,  bununla  əlaqədar  nəzarət 
proseduralarının səmərəliliyini qiymətləndirir və nəticəni sənəd-
ləşdirirlər.
Sözsüz ki, qiymətləndirmənin bu metodunu faydalı saymaq 
olarsa  da,  lakin  bu  metod  özündə  əhəmiyyətli  məhdudiyyətlər 
daşıyır. Bankın bölmələri öz xüsusi fəaliyyətlərinin qiymətləndi-
rilməsində çətin ki, qərəzsizliklərini təmin edə bilsinlər. Bundan 
başqa qiymətləndirmə daimi əsasda aparılmalı, müəyyən metod-
larla  həyata  keçirilməli,  bütövlükdə  kompleks  məsələləri  həll 
etməlidir  (risklər,  nəzarət  proseduraları,  uçot  və  hesabat,  infor-
masiya sistemləri). Göstərilən səbəblər bankda xüsusiləşdirilmiş 
daxili audit xidmətinin yaradılmasını şərtləndirir.
Bank  bölmələri  tərəfindən  daxili  auditin  obyektivliyinin  və 
qərəzsizliyinin  təmin  olunması  heç  də  bu  işə  məsləhətçilərin 
cəlb olunmasını istisna etmir. Belə ki, daxili auditin inkişafı üzrə 
bank rəhbərliyinə və bölmələrin heyətlərinə məsləhətlər verilməsi, 
yoxlamanın ən qənaətli üsullarından biri hesab edilir.
Daxili  auditin  həyata  keçirilməsində  qarşıya  qoyulan  məq-
sədlərə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələri həll etmək zəruridir:
– daxili nəzarət sisteminin səmərəliliyinin və adekvatlığının 
qiymətləndirilməsi;
– risk-menecment proseduralarının tətbiq olunması praktika-
sının öyrənilməsi;
– risklərin kompensasiya olunmasından ötrü, kapitalın kifa-
yətliliyinin qiymətləndirilməsi sistemi;
–  idarəetmə  və  maliyyə  informasiya  sistemlərinin  fəaliyyət 
göstərmə nəticələrinin icmalı;
–  bölmələrin  fəaliyyətinin,  bank  əməliyyatlarının,  eləcə  də 
daxili nəzarətin ayrı-ayrı proseduralarının qiymətləndirilməsi;
– xüsusi təhqiqatların aparılması;
Ümumiyyətlə daxili auditin prinsipləri aşağıdakı elementlər-
dən ibarətdir:
– fasiləsizlik;
– müstəqillik;

---

85
– obyektivlik və qərəzsizlik;
– səriştəlilik;
– komplekslik.
Fasiləsizlik. Bankın daxili auditi daimi əsaslarla həyata keçi-
rilməlidir. Bank rəhbərliyi daxili auditin əməliyyatların miqyasına 
və növünə müvafiq olmasını təmin etməyə borcludur. Yəni, daxili 
auditi həyata keçirənlərə kifayət qədər maddi və insan resursları 
ayrılmalıdır.
Müstəqillik. Daxili audit bölməsi həm yoxlanılan əməliyyat-
lardan, həm də nəzarətin gündəlik prosesindən müstəqil olmalıdır. 
Bu bölməyə bank fəaliyyətinin bütün sferalarında vəzifələrini öz 
təşəbbüsləri ilə həyata keçirmək və nəticələr haqqında rəhbərliyə 
maneəsiz  məruzə  etmək  hüquqi  verilməlidir.  Bir  sıra  hallarda 
daxili  auditin  keyfiyyəti,  xarici  auditorlar  və  ya  bankın  audit 
komitəsi tərəfindən qiymətləndirilə bilər.
Təcrübə göstərir ki, daxili audit bölməsinə təşəbbüs, bankın 
hər  hansı  bir  əməkdaşına  və  istənilən  sənədinə  birbaşa  çıxış 
hüququ verilməlidir.
Obyektivlik  və  qərəzsizlik.  Obyektivlik  və  qərəzsizlik  o 
deməkdir  ki,  daxili  audit  bölməsi  hər  hansı  münaqişə  maraq-
larından kənar olmalıdır.
Təcrübə göstərir ki, daimi olaraq eyni vəzifələrin yerinə yeti-
rilməsi  daxili  auditorun  tənqidi  mühakimə  yürütməsinə  mənfi 
təsir göstərir. Bu səbəbdən daxili audit bölməsi əməkdaşlarının 
məsuliyyətlərinə dövri olaraq baxış keçirilməsi məqsədəuyğun-
dur.  Qərəzsizliyə  riayət  olunması,  daxili  auditorlardan  bankın 
heç bir əməliyyatında iştirak etməməyi tələb edir.
Səriştəlilik. Hər bir daxili auditorun səriştəliliyi və ixtisasının 
daim  artırılması,  daxili  audit  bölməsinin  müvəffəqiyyətli  işinin 
əsas göstəricisidir.
Komplekslilik. Bütövlükdə daxili audit bölməsi bankın bütün 
fəaliyyət növlərini yoxlamağa qadir olmalıdır. Daxili audit böl-
məsinin tərkibində mühasibat uçotu və vergi, bank texnologiya-
ları və informasiya sistemləri, informasiyaların qorunması üzrə 
mütəxəssislər olmalıdır.

---