MüseyiB ƏLİyev banklarin iNKİŞaf iSTİqaməTLƏRİ “Şərq-Qərb” Bakı

80
Mərkəzi  Bankı  haqqında”  və  “Banklar  haqqında”  Azərbaycan 
Respublikasının qanunlarının normalarına müvafiq olaraq həyata 
keçirir.  Nəzarətin  əsas  mahiyyətini  lisenziyalaşdırma  işi  təşkil 
edir.  Bank  əməliyyatlarının  aparılmasından  ötrü  lisenziyanın 
alınması üçün bir sıra tələblərə əməl olunmalıdır.
Nəzarətin  vacib  alətlərindən  biri  kimi  prudensial  normalar 
(nizamnamə  kapitalının  miqdarı,  kapitalın  kifayətlilik  əmsalı, 
likvidlik, məcmu iri kredit riski, məcburi ehtiyatlar, açıq valyuta 
mövqeyi və s.) çıxış edir. Nəzarətin səmərəliliyinin təmin olun-
ması  məqsədi  ilə Azərbaycan  Mərkəzi  Bankı  kredit  təşkilatları 
haqqında  məlumatların  toplanılması  və  təhlili  sistemini  təşkil 
edir.  Kredit  təşkilatları  Mərkəzi  Banka  maliyyə  hesabatlarını, 
məcburi  ehtiyatların  faktiki  vəziyyəti  haqqında  məlumatlar, 
müştərilərin  valyuta  əməliyyatları  haqqında  məlumatlar  və  s. 
təqdim edirlər. Hesabat məlumatları əsasında bank fəaliyyətinin 
monitorinqi  yaranmış  problemlərin  aşkar  olunması  və  onların 
aradan qaldırılması üzrə vaxtında tədbirlərin görülməsinə imkan 
verir.  Bank  hesabatlarının  doğruluğu  və  tamlığı,  Azərbaycan 
Mərkəzi Bankının əməkdaşları tərəfindən dövrü olaraq aparılan 
kompleks  və  tematik  inspeksiyalar  və  təftişlər  zamanı  təsdiq 
olunur.
Xarici  (bankdankənar)  audit  bank  sistemi  infrastrukturunun 
bir  hissəsi  kimi  nəzərdən  keçirilə  bilər  və  maliyyə  möh kəmli-
yinin  qorunması  funksiyasını  yerinə  yetirir.  Auditin  məqsədi 
mühasibat (maliyyə) hesabatının səhihliyi haqqında fikir bildir-
mək və mühasibat uçotunun hesablar planına müvafiq qaydada 
aparılmasını müəyyən etməkdir.
Geniş mənada xarici audit, digər audit xidmətlərinin göstəril-
məsi, o cümlədən, mühasibat uçotu standartlarının tətbiqi, bərpası 
və aparılması, maliyyə hesabatlarının tərtibi, vergi məsləhətləri, 
maliyyə-təsərrüfat  fəaliyyətinin  təhlili,  idarəetmə  məsləhətləri 
və s. deməkdir.
“Banklar  haqqında”  Azərbaycan  Respublikasının  qanununa 
müvafiq  olaraq,  kommersiya  banklarının  illik  maliyyə  hesabatı 
müstəqil auditor rəyi ilə təsdiq olunmalı və kütləvi informasiya 

---

81
vasitələrində dərc edilməlidir. Sözsüz ki, bankların fəaliyyətinin 
hərtərəfli  auditi  nəinki  iqtisadi  cəhətdən  qeyri-səmərəli  olardı, 
hətta  praktiki  baxımdan  belə  mümkünsüzdür.  Bu  səbəbdən 
auditorlar  seçmə  üsulu  ilə  bank  fəaliyyətini  yoxlayır  və  bütün 
əhəmiyyətli  aspektlərdə  hesabatların  dürüstlüyü  haqqında  öz 
fikir  və  rəylərini  ifadə  edirlər.  Yəni,  ola  bilər  ki,  yoxlanılan 
hesabatlar  hər  hansı  səhvləri  özündə  əks  etdirsin,  lakin  bunlar 
istifadəçilərin nəticə və qərarlarına heç bir təsir göstərmir. Məhz 
xarici auditin təftişdən başlıca metodoloji fərqi də bundan iba-
rətdir, yəni sonuncu risklərin tam tədqiqini və səmərəli seç məni 
kənarda qoymuş olur.
Auditor  riski  adı  altında  o  başa  düşülməlidir  ki,  əgər  hesa-
batlar ciddi səhvlərə malikdirsə, bu zaman auditor bu fakta özü-
nün  qeyri-adekvat  fikrini  dərhal  ifadə  edir.  Riskləri  minimuma 
qədər azaltmaq üçün auditorlar müvafiq qaydada auditor prose-
duralarını işləyib hazırlayırlar.
Auditor  riski  üç  komponentdən  ibarətdir.  Ən  əvvəl  uçot 
sənədlərində  qeyri-dəqiq  əks  olunmuş  bank  əməliyyatlarının 
riski  qiymətləndirilir,  daha  sonra  mühasibat  uçotu  sistemi  və 
daxili nəzarət tərəfindən səhvlərin qarşısını vaxtında ala bilmə-
məsi  riski  müəyyənləşdirilir.  Son  nəticədə  mühasibat  uçotunda 
auditorun  özü  tərəfindən  səhvin  aşkar  olunmaması  riskinin 
miqdarı haqqında nəticə hasil olunur.
Maliyyə və idarəetmə informasiyalarının həqiqiliyi, dəqiqliyi 
və  tamlığının  əsas  şərti  nəzarət  proseduraları  hesab  edilir  ki, 
bunların  da  köməyi  ilə  aşağıdakı  səhvlərin  vaxtında  aradan 
qaldırılması imkanı əldə edilir:
1)  uçotda  əks  olunmuş  əməliyyat,  real  surətdə  icra  edilmə-
mişdir;
2) icra olunmuş əməliyyat uçotda əks edilməmişdir;
3) əməliyyat müvafiq dövrdə əks olunmamışdır;
4) əməliyyat düzgün təsnifləşdirilməmişdir;
5)  əməliyyat  qrupları  üzrə  yekunlar  düzgün  hesablanılma-
mışdır;
6) uçotda qeyri-dəqiq yekunlardan istifadə olunur.

---

82
Auditorlar olduqca məhdud bir sahədə bankın idarə olunması 
və daxili nəzarət sisteminin keyfiyyətini təhlil edib, qiymətlən-
dirirlər. Bu onlara aşkara çıxarılmamış riskin miqdarını müəyyən 
etməyə və mahiyyəti üzrə auditor proseduralarını planlaşdırmağa 
kömək edir.
Kredit  təşkilatlarında  daxili  nəzarət  sistemi  və  daxili  audit 
xüsusi rol oynayır. Daxili nəzarətin səmərəli sistemi bankın idarə 
olunmasının vacib komponentidir. Daxili nəzarət prosesində direk-
torlar şurası, rəhbərlik və eləcə də bankın heyəti iştirak edirlər.
Daxili nəzarətin vəzifələrinə aiddir:
– bank fəaliyyətinin səmərəliliyinin təmin olunması;
–  bank  tərəfindən  qanunvericilik  və  tənzimləyici  orqanların 
tələblərinə riayət olunması habelə daxili siyasətin və strategiya-
nın gözlənilməsi;
– bankın adından müvəkkil şəxslər tərəfindən sövdələşmələ-
rin icrasının təmin olunması;
–  aktivlərin  qorunmasının  təmin  olunması  və  öhdəliklərə 
nəzarət;
– maliyyə və idarəetmə informasiyasının doğruluğu, dəqiqliyi 
və tamlığının təmin olunması.
Daxili nəzarət sistemi özündə aşağıdakı elementləri birləşdirir:
– rəhbərliyin nəzarəti və nəzarət mühiti;
– riskin aşkar olunması və qiymətləndirilməsi;
– nəzarət proseduraları;
– informasiya mübadiləsi;
– monitorinq və səhvlərin korreksiyası;
Daxili  nəzarət  sisteminin  vacibliyinə  və  qorunub  saxlanıl-
ması zəruriliyinə baxmayaraq, bu sistem hələ də banklarda zəif 
olmaqda  davam  edir.  Müasir  praktikanın  təhlili,  daxili  nəzarət 
sisteminin  çatışmamazlıqlarının  beş  qrupda  təsnifləşdirilməsinə 
imkan yaradır:
– rəhbərliyin nəzarətinin qeyri-adekvatlığı və bankda nəzarət 
mühitinin formalaşmaması;
– ayrı-ayrı bank əməliyyatları riskinin aşkar olunub, operativ 
qiymətləndirilməməsi;

---