N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

224 
 
oksidləşmə-reduksiya prosesi iştirak edən bütün maddələrlə birlik-
də  o k s i d l ə ş m ə-r e d u k s i y a  sistemi adlanır.  
Bioloji  sistemlərdə  də  oksidləşən  maddə  elektron  və  ya 
proton (məsələn: hidrogün ionu) verməklə  d o n o r, reduksiyala-
şan  maddə  isə  elektron  və  ya  proton  almaqla  a  k  s  e  p  t  o  r  
adlanır. 
 
 
 
 
 
  Bu  reaksiyada  difosfoqliserin  aldehidi  özündən  iki 
hidrogen  ionu  verməklə  oksidləşərək  difosfoqliserin  turşusuna, 
piroüzüm  turşusu  isə  özünə  iki  hidrogen  ionu  birləşdirməklə 
reduksiya olunaraq süd turşusuna çevrilir. Beləliklə, difosfoqlise-
rin aldehidi  d o n o r, piroüzüm turşusu isə  a k s e p t o r rolunu 
oynayır.  
Oksidləşmə-reduksiya  reaksiyalarının  əksəriyyəti,  yanma 
prosesi kimi enerji ayrılması ilə gedir.  
 
 
8.5 Bioloji oksidləşmənin mexanizmi 
 
Bioloji  oksidləşmə  prosesinin  mahiyyətini  izah  edən  bir 
sıra nəzəriyyələr mövcuddur. Onlardan birincisi keçən əsrin axır-
ları və XX əsrin əvvələrində (1908 – 1912-ci illərdə) meydana gəl
-
 
miş V. İ. Palladin və Villand nəzəriyyəsidir.  
V.  İ.  Palladin  nəzəriyyəsinə  görə  bioloji  oksidləşmənin 
əsasını oksidləşən maddənin hidrogensizləşməsi, yəni onun mole- 
          CH
2
OPO
3
H
2
                CH
3
               CH
3
                      CH
2
OPO
3
H
2 
          │                                  │                  │                          │ 
          CHOH                   +    CO         →   CHOH     +          CHOH   
          │                                  │                  │                          │ 
HO─CH─O─PO
3
H
2
         COOH        COOH         O═C─OPO
3
H
2
 
 
     Difosfoqliserin               Piroüzüm           Süd               Difosfoqliserin 
          aldehidi                      turşusu           turşusu                  turşusu 

---

225 
 
kulundan hidrogen atomunun ayrılması təşkil edir. Ayrılan hidro-
gen  atomu  oksigenə  birləşərək  su  əmələ  gətirir.  Burada  oksigen 
akseptor  rolunu  oynamaqla,  ikinci  dərəcəli  əhəmiyyətə  malikdir. 
Bu  reaksiya  oksidazalarla  kataliz  olunmaqla,  sxematik  belə 
göstərilir:  
R─H
2
+oksidaza→R+oksidaza─H
2 
                       oksidaza─H
2
+
½O
2
→oksidaza+H
2
O 
 
Buna  misal  spirtlərin  və  turşuların  oksidləşməsini  göstər-
mək olar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Deməli,  oksidləşmənin  son  məhsulları  su  və  karbon 
qazıdır.   
Bu aerob oksidləşmədir, yəni oksigenin iştirakı ilə gedir.  
Viland  V.  İ.  Palladinin  fikrini  inkişaf  etdirməklə  təcrübə-
lərlə  konkretləşdirilmişdir.  O,  sübut  etmişdir  ki,  müxtəlif  maddə 
lərin, o cümlədən sirkə aldehidinin oksidləşməsi mürəkkəb proses 
olub,əvvəlcə suyun birləşməsi ilə onun hidratına çevrilir. Sonuncu 
isə metilen göyünün iştirakı ilə hidrogensizləşməklə oksidləşir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
                  O                                  OH              
 
CH
3 
─ C        + H
2
O → CH
3
-C      H   
 
                  H                                  OH               
Sirkə aldehidi                           Sirkə aldehidinin 
                                                        hidratı 
                 OH 
 
CH
3
─C     H   + 
Metilen 
→ CH
3
COOH + 
Metilen + H
2
  
 
                         
OH
       
 göyü                                   göyü 
 
 
 
                                                    O 
 
CH
3
CH
2
OH + 
½O → CH
3
─ C        + H
2
O 
 
                                                    H 
   
Etil spirti                         Sirkə aldehidi 
 
HCOOH + 
½O → CO
2
 + H
2
O 
Qarışqa turşusu 

---

226 
 
Bu anaerob oksidləşmə sayılır. Çünki oksidləşmə oksigenin 
iştirakı olmadan gedir.  
Keçən əsrin 30-cu illərində D. Keylin tərəfindən sitixrom-
ların  və  O.  Varburq  tərəfindən  sitoxromoksidazanın  müəyyən 
edilməsi  ilə  Palladin-Varburq  nəzəriyyəsi  yeni  məlumatlarla 
zənginləşdirilmişdir. Bioloji oksidləşmə zamanı nəinki oksidləşən 
maddə  özündən  hidrogen  ayırır,  hətta  onunla  birləşən  oksigendə 
tərkibində dəmir saxlayan fermentlərlə və piqmentlərlə (sitoxrom-
larla)  fəallaşdırılır.  Hidrogensizləşmə  və  oksigenin  fəallaşması 
prosesləri birlikdə gedir. 
Palladin-Viland nəzəriyyəsindən başqa keçən  əsrin axırın-
da toxumalarda maddələrin bilavasitə oksidləşməsi nəzəriyyəsi də 
irəli  sürülmüşdür.  Bu  nəzəriyyədə  əsas  yer  oksigenin  fəallaşma-
sına  verilir.  Orqanizmdə  oksigenin  fəallaşmasının  mümkünlüyü 
ilk  dəfə  Şenbeyn  tərəfindən  söylənilmişdir.  Lakin  oksigenin 
fəallaşması  nəzəriyyəsinin  əsaslı  izahını  1897-ci  ildə  akademik   
A. N. Bax vermişdir. Onun fukrincə bioloji oksidləşmənin əsasını 
üzvi peroksidlərin əmələ gəlməsi təşkil edir. Bunun üçün oksigen 
molekulunun valentləri sərbəstləşərək, oksigenaza ilə birləşir, per- 
oksid əmələ gətirir.  
 
 
 
 
 
Peroksid  davamsız  olduğundan  peroksidazanın  iştirakı  ilə 
asanlıqla  parçalanıb  özündən  fəal  oksigen  ayırır.  Sonuncu  isə 
oksidləşəcək maddəni (substratı) oksidləşdirir. Reaksiya sxematik 
belə yazılır: 
  
 
 
O      │     │                                               O 
║ → O ─ O + 
oksigenaza 
→ 
oksigenaza
    │ 
O                                                               O 
Oksigenaza + Substrat → Oksidləşmiş + Oksigenaza  
                                               Substrat 
   O─O 

---