Neriman Qurban indd

221

 “Vətənə qayıtmaq barədə heç düşünmürsənmi?

 Küçə fənərinin işığında Ceyhun bəyin gözlərinin ifadəsini 

hiss eləmədi, amma səsindəki həsrəti açıq-aşkar duydu.

 “Getmək istəyirəm. Amma nə qədər həbslər, qətllər oldu-

ğunu  bilirsən.  Səncə,  yeni  hökumət  bolşeviklər  barədə  bu 

qədər sərt sözlər yazmış kəsi əfv eləyərmi?”

 Araya sükut çökdü. Nəhayət, Yusif Vəzir başını bulayıb, 

elə bil, öz-özünə dilləndi:

 “Yox. Heç məni də əfv eləməz...”

  Yenə  dinməzcə  addımladılar.  Böyük  prospektə  çatanda 

Ceyhun bəy ayaq saxladı:

 “Səni gördüyümə sevindim. Əlaqəni kəsmə, yəqin bir qapı 

açılar. Mən də fikirləşərəm, görüm neyləmək olar”.

 Aralananda yadına düşdü ki, Əlimərdan bəyi soruşmadı. 

Əlbəttə, gərək soruşaydı, ona baş çəkmək imkanı olub-olma-

dığıyla maraqlanaydı.

 Əlimərdan bəy barədə Mustafa ağa və Teymur bəy bəzi 

şeylər danışmışdılar. Teymur bəy onun oğlu Rəşid bəylə gim-

naziyada birgə oxumuşdu, evlərinə gedib-gəlirdi, hər şeydən 

xəbəri vardı: səhhəti pozulubmuş, başağrılarından, ürək ça-

tışmazlığından  şikayətlənirmiş,  üstəlik,  qaraciyərində  də 

nəsə  varmış,  barmaqlarında  yel  xəstəliyi  peyda  olubmuş; 

keçən  yay  ağır  cərrahiyyə  əməliyyatı  keçirib,  xeyli  müddət 

yataqdan  qalxa  bilməyib.  İndi  də  Lozanna  konfransından 

təzəcə qayıdıb, Sosiologiya Cəmiyyətində konfrans keçirməyə 

hazırlaşır. Bu da azmış kimi, üç oğlunu, iki qızını himayəsində 

saxlayır, qızı Sara əri Ələşrəf bəy Sultanov və iki uşağıyla ona 

sığınıb. Mənzil kirayəsini verə bilmədiyindən şəhərin ucqar 

rayonlarından birinə – Sən-Klüyə köçməli olub...

 Belə çıxırdı ki, qayğıları başından aşan Əlimərdan bəyi öz 

dərdilə məşğul eləmək, ən azı, insafsızlıqdı...

 

---

222

***

 ...Ceyhun bəyin vəd elədiyi o qapısa açılmaq bilmirdi... 

 Həftədə bir neçə dəfə qardaşına baş çəkir, bankdakı işinə 

başlayan  Mirinin  necə  sıxıntı  içində  olduğunu  görür, 

kədərdən ürəyi parçalanırdı. Mustafa ağa olmasaydı, yəqin, 

çox  çətinlik  çəkərdi:  o,  avtomobil  zavodunda  işə  girmişdi, 

dərs  vaxtından  sonra  konveyerdən  çıxan  maşınları  yuyur, 

güzəran  xərclərini  təmin  eləyirdi.  Arada  vaxtilə  parlament 

üzvü olmuş atası Məmməd ağa əlinə düşəni göndərir, o da 

imkansız dostlarına əl tuturdu. 

 Aradabir Mirinin yanında Teymur bəy Aslanovu, Abbas 

Atamalıbəyovu, Abbas bəy Muradovu, Balaca Rzayevi, Bay-

ram Hacıyevi, Əjdər bəy Axundovu, Mirzə Mənsur Umudo-

vu, Məmmədrəşid Bosnalızadəni, Zeynalbəy Dakirovu... gö-

rürdü. Cavanlar əllərinə keçəni bölüşür, bir-birinə yardım əli 

uzadır, vəziyyətdən çıxmağa çalışırdılar. Bir neçə həftə sonra 

Teymur  bəy  qəfildən  Almaniyaya  çıxıb  getdi  –  Kotbusda 

Prussiya Ali Toxuculuq Məktəbində oxuyacaqdı...

  O  günlərin  birində  Mustafa  ağa  Məmməd  Əmin  bəyin 

Parisə  gəldiyini  xəbər  verdi.  Müsavat  Partiyası  Mərkəzi 

Komitəsi plan qurub, onu qaçırmaq üçün Dadaş Həsənov və 

Rəhim  bəy  Vəkilovu  Moskvaya  göndəribmiş.  Danışdığına 

görə, Stalinlə Moskvaya gedəndən sonra özünü elə göstərib 

ki, guya orda qalmaq, mədəniyyət sahəsində olsa da, işləmək 

qərarına gəlib. Bu məqsədlə “Vostok” (“Şərq”) məcmuəsində 

nəşr  etdirmək  üçün  Sasanilər  dövrü,  Məzdəkilər  hərəkatı 

haqqında məqalə qələmə alıb.  Həmin elmi məqaləylə birgə 

həm  də  Azərbaycan  tarixinin  tədqiqilə  məşğul  olduğunu 

bəhanə gətirib, yayda məzuniyyət götürüb, Elmlər Akademi-

yasının,  Şərq  Dilləri  İnstitutunun  kitabxanasında  işləmək 

üçün Leninqrada gedib. Qabaqcadan danışdıqları kimi, tatar 

dostu Musa Cərullah Begiyev onu Fin körfəzinin kənarındakı 

tatar evinə gətirib. Yağışlı gecədə qayıqçılar dənizə çıxıb onu 

Finlandiyaya  keçiriblər.  Feriokidəki  karantində  on  beş  gün 

---

223

qalandan sonra Helsinkiyə, Helsinkidə bir aya qədər tatar ko-

loniyasının  qonağı  olandan  sonra Almaniyaya,  nəhayət,  or-

dan Parisə gəlib.

 Yusif Vəzir bunu eşidəndə həyəcanlandı: hələ də mən sub 

olduğu firqənin rəhbərilə görüş fürsətini əldən burax maq ol-

mazdı,  bəlkə  elə  bu  görüş  gələcək  taleyini  müəyyən  eləyə-

cəkdi.

 Məmməd Əmin bəy onu təmkinlə qarşıladı, elə bil, görüş-

lərindən  məmnun  deyildi.  Görünür,  səfarət  məsələ sindən 

xəbəri vardı, Xəlil bəy olub-keçənləri ondan əvvəl çatdırmış-

dı.  Sovet  əsarətindən  qurtulmasıyla  bağlı  təbrikinə  də  bir 

qədər rəsmi tərzdə təşəkkür elədi. Əvvəlcə Vətənin halından, 

mühacirətdəkilərin  və  tələbələrin  vəziyyətindən  danışdılar. 

Görünür, Məmməd Əmin bəy Berlində Hilal Münşizadəylə 

görüşmüşdü, hər şeydən xəbəri vardı. Sonra istər-istəməz İs-

tanbuldakı səfarət ətrafında baş verənlərin üzərinə gəldilər. 

Yusif Vəzir Xəlil bəy Xasməmmədovun hərəkətlərindən na-

razılığını dilə gətirdi:

 “Xəlil bəy hökumət üzvü kimi bizə lazımi yardım eləmədi”.

 “Fikrimcə, Xəlil bəyə qarşı düşüncənizdə haqlı deyilsiniz, 

– Məmməd Əmin bəy nəzakətlə dilləndi. – Unutmayın ki, o 

firqəmizin rüknüdü”.

 Nəzərdə tutmadığı sözlər ağzından qəfil çıxdı:

  “Belə  olan  halda,  mən  rüknü  Xəlil  bəy  Xasməmmədov 

olan firqədə qalmaq istəmirəm”.

 Məmməd Əmin bəy təəssüflə onu süzüb, elə bil, söhbətə 

xitam verdi:

  “Qərar  verməkdə  sərbəstsiniz.  Sıralarımız  seyrəlsə  də, 

mücadiləmiz davam eləyəcək”.

 Oteldən ağır duyğularla çıxdı. Dərk elədi ki, bu görüşlə 

siyasi həyatına birdəfəlik son qoyuldu.

 Bir neçə gündən sonrasa Məmməd Əmin bəyin İstanbula 

yola düşdüyünü eşitdi... 

---