O’. A. Farmanov
Ayollar organizmining fiziologik xususiyatlari
Yüklə 1,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.1. Ayollar organizmining fiziologik xususiyatlari Ayollar va erkaklar organizmi o’rtasidagi tafovut gavda tuzilishi, harakatlanish xossalarining rivojlanishi, alohida organ va tizimlarning ish bajarishi, hamda muskullarga tushadigan og’irliklarga moslashishda o’z aksini topadi. Ayollarning bo’yi, vazni, elka kengligi kamroq, tos suyagi kengrok, qo’l va oyoq uzunligi kaltaroq bo’ladi. Ayollarda, shuningdek, jism markazi pastroq joylashgan bo’ladi, buning natijasida ular oyoqlarga suyangan holda muvozanatni saqlab mashqlar bajarishi mumkin. Tana tuzilishidagi tafovutlar bolalik davridanoq paydo bo’ladi. 7-8 yoshgacha o’g’il va qiz bolalar o’sishi taxminan bir me’yorda kechadi, ammo keyingi yillar mobaynida qizlarning o’sishi tezlashadi va 12 yoshga etganda ular o’g’il bolalarni quvib o’tadilar, 15 yoshga to’lgach esa buning aksi kuzatiladi. Qizlarning tez o’sishi ularning erta jinsiy etilishi bilan bog’liqdir. Jinsiy tafovutlar umurtqa pog’onasining tuzilishida ham o’z aksini topadi: ayollardagi ushbu a’zo erkaklardagiga nisbatan kaltaroq, biroq bo’yin va bel qismlar uzunroq bo’ladi, shu bois ham umurtqa pog’onasi harakatchanroq bo’ladi. Ayni holat bog’lovchi apparatning g’oyat egiluvchanligiga bois bo’lib xizmat kiladi. Ayollarda paylar massasi nisbatan kam bo’ladi, ya’ni tana umumiy vaznining 30- 35 foizini, yog’ to’qimasi esa 28-30 foizni tashkil etadi. Mashg’ulotlar 107 natijasi o’laroq ayollarda pay massasi ortib boradi, biroq bunday o’sish erkaklar uchun xos bo’lgan me’yorga etmaydi. Ayollarda paylar kuchi erkaklarga nisbatan 10-30 foiz kam bo’ladi. Ayollarda qayta egiluvchi paylarkuchi erkaklardagiga nisbatan kam bo’ladi. Garchi pay kuchini bir kilogramm vaznga nisbatan olganda o’rtadagi farq kamaysa-da, ammo ustunlik erkaklarda qoladi. Ayollarda harakatlarni uyg’unlashtirish yaxshi rivojlangan bo’lib, o’z-o’zini ifoda etish, nafislik, ritmni seza bilish va o’ta egiluvchanlik ularga xosdir. Sportchi qizlar harakatlar texnikasini muvaffaqiyatli egallash barobarida murakkab hamohanglikni ham o’zlashtiradilar. Ayollarda yurak vazni urish tezligi baland va qon bosimi nisbatan past yuradi. Muntazam mashg’ulotlar natijasi o’laroq yurak urishi tezligidagi tafovutlar ancha kamayadi. Ayollarda qonning zarbiy va daqiqaviy hajmi kam bo’lib, o’pkaning umumiy hajmi, JEL, fuksional qoldiq hajm, nafas chiqazishdagi zahiraviy hajm, nafas olish hajmi singari ko’rsatkichlar ham nisbatan past yuradi. Ayollardagi eng yuqori o’pka ventilyastiyasi erkaklarga nisbatan 25-30 foiz kam bo’ladi, ushbu farq 1-kilogramm vaznga nisbatan olib qaraganda 60 foizni tashkil qiladi. Ayollarda nafas olish tezligi birmuncha yuqori bo’lib, uning teranligi, nafas olishning bir daqiqalik hajmi va kislorod iste’mol qilish miqdori kamroq bo’ladi. Erkaklar bilan bir xil ish bajarilganda ayollarda yurak urishining ortiqroq tezlashuvi va o’pka ventilyastiyasining oshishi kuzatiladi. O’rta masofalarga yugurish chog’ida nafas olishning erkaklar bilan baravar dakiqaviy hajmi, nafas olishning tezligi va chuqurligining kam manfaatli nisbati hisobiga erishiladi. Ayollarda erkaklardan farqli o’laroq qonning zarbiy va daqiqaviy hajmi kamroq oshadi: erkaklarda qonning maksimal hajmi 37-litrga etsa, ayollarda bu ko’rsatkich 25- litrga tengdir. Ayol organizmining aerobik va anaerobik imkoniyatlari erkaklardagiga nisbatan kamroq bo’ladi. Sportchi ayollarda MPK ko’rsatkichi erkak sportchilarga qaraganda 25-30 foiz kam, ya’ni 3,5- 4,5 litrga teng bo’lib, erkak sportchilarda bu ko’rsatkich 5-6 litrga teng keladi. Ammo bir kilogramm vaznga nisbatan ushbu tafovut yo’qoladi. O’g’il bolalarda MPKning maksimal ko’payishi 13-14 yoshda, qiz bolalarda 12-13 yoshda ko’payishi kuzatiladi ya’ni bu ko’rsatkich jinsiy etilish davriga to’g’ri keladi. 10-yoshdan 17-yoshgacha bo’lgan sportchi qizlarda MPK 230-350 ml og’irligida bo’ladi. Ushbu ko’rsatkichlar ularning o’g’il tengqurlariga nisbatan ancha kamdir. 108 Ko’p yillik sport mashg’ulotlari erkaklarda ayollarga nisbatan aerobik imkoniyatlarning ko’proq rivojlanishiga olib keladi. Xususan o’spirinlardagi MPKning absolyut ko’rsatkichi 10-yashar sportchilarga qaraganda 200-foiz ziyod bo’lsa, qizlarda ushbu ko’rsatkich atigi 89 foizga tengdir. Kislorod taqchilligi sharoitida ishlash qobiliyati ayollarda kamroq bo’ladi. Ularda erkaklarga nisbatan MKD ko’rsatkichi kamroq bo’ladi. Xususan, mashg’ulotlardan o’tgan sportchi ayollarda kislorod taqchilligi 10-12 litrga teng bo’lsa, erkak sportchilarda ushbu ko’rsatkich 15- litrdan ziyoddir. Ayollar organizmidagi aerobik va anaerobik imkoniyatlar taqchilligiga yarasha ularda jismoniy ish qobiliyati erkaklardagi ish qobiliyatining uchdan ikki qismini tashkil qiladi. Kam og’irlik tushganda ayollarda erkaklarga nisbatan ish qobiliyatining uchdan ikki qismini tashkil qiladi. Kam og’irlik tushganda ayollarda erkaklarga nisbatan ko’proq ish tejamiga erishiladi. Erkaklarda foydali harakat koeffisientining eng ko’p miqdori veloergometrga og’irlik tushganda namoyon bo’ladi va bu og’irlik erkaklarda 12-kgm/s, ayollarda esa 7,8-kgm/s ni tashkil qiladi. Uzoq davr mobaynida harakat qilish uchun ayollarda muskul kuchi va qobiliyat nisbatan kam bo’lishi ham kuch ishlatish va statistik tirishish mobaynida ayollardagi jismoniy ish qobiliyatini chegaralab qo’yadi va bu holat ayol organizmiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Miyadagi qon aylanishining o’zgarishidan tushadigan og’irligining intensivligi va davomliligi bilan uzviy ravishda bog’liqdir. O’lchangan og’irlik jarayonida OMK CHSS va AD ning oshib borishi fonida ko’payadi. Bu vaziyatda bosh miyaning katta kalibrdagi qon tomirlari tonusi ortib, kichik kalibrdagi qon tomirlari tonusi pasayishi kuzatiladi. 18-20 yashar qizlar va 35-40 yashar ayollarda bu xildagi o’zgarishlar aksar hollarda katta kalibrli qon tomirlari tonusi ortib borishi, 13-14 yoshli o’smirlarda esa ushbu tonusning pasayishi kuzatiladi. Og’irlik tushgan holda 13-14 yashar o’smirlar va 35-40 yashar ayollarda kichik kalibrdagi qon tomirlari tonusi ortadi, 8-9 yashar bolalar va 18-20 yashar qizlarda esa turli yo’nalishlarga qarab o’zgaradi. Miya qon tomirlari tonusining yuqorida zikr etilgan dinamikasi markaziy gemodinamika ko’rsatkichlari oshib borishi va turli yo’nalishdagi qon tomirlari solishtirma qarshiligi fonida namoyon bo’ladi hamda miya qon aylanishining o’z-o’zini boshqarish bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar aksi bo’lib xizmat qiladi. Mahalliy o’rtacha og’irlik tushgan holda barcha yosh guruhlarda markaziy gemodinamika parametrlarining turli 109 yo’nalishda xos va aniq o’zgarishlari ularni yurak-tomir tizimsining funksional holatiga baho berish uchun testlar sifatida ishlatish imkonini beradi. Yüklə 1,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|