Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ərdəbil feodallarının türkdilli tayfalarla əlaqələri tarixindən
40 mənşəli olduğu barədəki ehtimalını şəksiz həqiqət kimi qələmə verir və bununla da bütün Səfəvilər sülaləsini iranlılaşdırmağa səy göstərirlər. İran tarixçisi M.Məşkur Şah İsmayıldan bəhs edərkən onu türk hökmdarı kimi deyil, xüsusi şərait ucbatından türkcə danışmağa türkcə şeirlər yazmağa “məcbur olan” iranlı kimi 6 qələmə verir. Bu müəllif İranda yaşayan azərbaycanlıların etnik mənşəyini belə izah edir: “İran türkləri türkman və ya tatar irqinin məhsuludur. Azərbaycan tatarları türkcə danışsalar da, felən iranlıdırlar; onlar saf iranlıların mənşəcə türkman, yaxud tatar irqi ilə qarışığını təşkil edirlər” 7 Qeyd etmək lazımdır ki, İran müəllifləri Səfəvi sülaləsinin mənşəyi haqqında öz konsepsiyalari ilə istisnalıq təşkil etmirlər. Məsələn, türk müəllifi Zəki Vəlidi Toqan da Səfəvilərin mənşəyinə həsr olunmuş məqaləsində onların kürd mənşəli olduğunu əsaslandırmağa cəhd göstərir 8 . Ə.Kəsrəvinin əlavə və saxtalaşdırma hesab etdiyi “Səfvət əs – səfa”dan kürd qoşunlarının Azərbaycana gəlməsi haqqındakı rəvayətinə əsaslanan Toqan, bu yürüşü hicri 416 (1025)cı ildə Rəvvadilərin Azərbaycanı tutması ilə eyniləşdirir. Toqan belə ehtimal edir ki, Şeyx Səfinin əcdadları kimi,onun mənəvi hamisi olan Şeyx zahidin əcdadları da “Rəvvadilərin hərbi əməliyyatları zamanı Gilin və Ərdəbilə gəlmiş, Muğan və Arran vilayətlərində islamı yaymışlar” 9 . Lakin Toqanın sözlərinə görə, XVI əsrin əvvəlinə kimi “Ərdəbilin kürd şeyxinin” nəsli “tamamilə türkləşmişdir” 10 . Türk müəllifi öz mülahizələrini belə yekunlaşdırır: “Hökmdarlar (I Şah İsmayıl və I Şah Təhmasib) özlərinin kürd mənşəyini tarixdən silmək, kürd Firuzşahı peyğəmbərin nəslinə aid etmək və Şeyx Səfinin türk şiə şeyxi, türk poemalarının müəllifi olduğunu sübuta yetirmək üçün əllərindən gələni etmişlər” 11 . Toqan da bir çox başqaları kimi özlərinin kürd mənşəyini gizlətməyin Səfəvilərə nə üçün lazım olduğunu izah etməyi zəruri bilmir. “Səfvət əs – səfa”da Şeyx Səfiəddinin etnik mənsubiyyətinə dair məlumatlar vardır. Səfəvilərin mənşəcə fars olduğunu sübut etmək arzusu ilə hərəkət edən müəlliflərin bu barədə “susması” tamamilə başa düşülə bilər. Çünki Şeyx Səfinin səyahətləri haqqındakı rəvayətlərdə onun dəfələrlə
41 “türkün piri” (pir-i türk) 12 adlandırıldığını görməmək mümkün deyildir. Bu mənada Şeyx Səfinin fars torpağı olan Şirzada öz müridləri ilə görüşləri və söhbətlərindən bəhs edən hekayədə ona dəfələrlə türk kimi müraciət olunması çox səciyyəvidir:”Yüksək mənsəb sahibi olan və bütün Farsda cəsarəti ilə tanınn əmir Abdulla (Səfiyə müraciət edərək – O.Ə.) dedi: “Ey türk piri...” 13 . Mövlanə Əhməd və Mövlanə İbrahim Təbrizi Səravi qeyd edirdilər ki, (biz) Ərdəbilə gəldik. Şeyxin yanında (evində), qoy (Allah) onun ruhunu əziz tutsun,bizin üçün qara çörək və su gətirdilər. Qəflətən bir neçə türk daxil oldu. Onlar üçün ağ çörək və bal gətirdilər” 14 . Deməli, Şeyx Səfinin evində (hücrəsində) türklərə üstünlük verilirdi. Təvəkkül ibn Bəzzazın əsərində şeyxin “türk kəndində” (deh-i türk) 15 olmasından söz açılır ki,bu da Səfi dövründə Ərdəbil ərazisinin türk əhalisinə işarədir 16 . Şeyx Səfinin türklərə mənsub olunduğunu göstərən buna bənzər fikirlər “Səfvət əs-səfa”nın bütün nüsxələrində vardır. Səfəvilərin guya öz uzaq əcdadlarının etnik mənşəyini şüurlu surətdə saxtalaşdırmaq istədiklərini söyləmək üçün də hüç bir əsas yoxdur. Səfəvilər sülaləsinin əzəldən kürd, yaxud İran mənşəli olması haqqındakı ehtimal damötəbər mənbələrin məlumatlarına əsaslanmır. Həm də Şeyx Səfiəddinin türk etnosuna mənsub olması, çətin ki, şübhə doğura bilər.
Səfəvilərin Kiçik Asiyanın türk tayfaları ilə əlaqələri hələ XIII əsrin sonu-XIV əsrdə yaranmışdı. ”Tarix-i Əmini”nin yaxşı məlumatlı müəllifi olmuş Fəzlullah Ruzbihan qeyd edirdi ki, Talış əmirləri onun (Səfiəddinin- O.Ə.) mənzilini özlərinin sığınacaqlarına çevirmişdilər və Rumun böyük adamları ona baş çəkirdilər” 17 . Bu əlaqələrə dair daha qəti işarələr Şeyx Xacə Əlinin (Sultan Əlinin) dövrünə aiddir. Kiçik Asiya yürüşündən sonra geri qayıdarkən Teymurun Ərdəbildən keçməsi barədə rəvayət də məlumdur. İstilaçı,şeyxin xahişi ilə Kiçik Asiyadan olan əsirləri azad etmiş və onları Səfəvi şeyxlərinə xidmət etmək üçün Ərdəbil ətrafında yerləşdirmişdi. 42 Teymurun fərmanına əsasən Rum hökmdarlarına əmr edilirdi ki, özlərinin Ərdəbildə yaşayan mürşidinin görüşünə gəlmək istəyən Anadolu müridlərini sıxışdırmasınlar və bu işə maneçilik törətməsinlər. Şeyx bütün Kiçik Asiya tayfalarına öz nümayəndələrini (xəlifə və pirə) təyin etmişdi 19 . Həmin əsirlərin nəsilləri sonralar “rumlu sufiləri” (“sufiyan-i rumlu”) 19 adlandırıldı. XV əsrin birinci yarında – Şeyx cüneyd və Şeyx Heydər zamanında Səfəvilərin Kiçik Asiya və Şimali Suriya tayfaları ilə əlaqələri möhkəmlənmişdi.1449-cu uldə Cahanşah Qaraqoyunlu tərəfindən Ərdəbildən sıxışdırılıb çıxarılan Cüneyd Kiçik Asiyaya - Qaramana getmişdi 20 . O, Kilikiyada ikən türkdilli varsaq tayfası daxilində ciddi fəaliyyət göstərmişdi. Yerli hakim tərəfindən qovulan şeyx Suriyanın ən şimal hissəsinə - Misirin məmlük sultanının hakimiyyəti altında olan Mərəş, Antakya və Kilis bölgələrinə gəlib çıxmışdı. Cüneyd bu bölgədə adı çəkilən baçqa bir türkdilli, zülqədər tayfasının daxilində şiəlik təbliğatı apardı. 1456-cı ildən 1459-cu ilədək Cüneyd, o vaxt hələ az tanınan Diyarbəkir hakimi Ağqoyunlu Uzun Həsənin yanında olmuşdu. Uzun Həsən öz düşməni Cahanşahla mübarizədə Səfəvi şeyxlərinin köməyini təmin etmək arzusu ilə öz bacısını Şeyx Cüneydə ərə verdi. Tarixçilərin göstərdiyi kimi, bu nigahın sorağı Kiçik Asiyanın və Suriyanın ən uzaq guşələrinə yayıldı və “əvvəlki şeyxlərin” xəlifələri Cüneydin görüşünə gəldilər 21 .
sakinləri müdafiə etdilər.1488-ci ilin yazında, Dağıstana sonuncu yürüşü zamanında isə onun qoşununda şamlı tayfası da var idi 22 .
23 əleyhinə çıxış edən Şeyx Sultan Əlinin (Heydərin böyük oğlu) silahdaşları arasında türkdilli
(Rüstəm bəy Qaramanlı) tayfalarının adları çəkilir. Sonuncu iki nəfər sağ cinaha başçılıq edirdi. Sultan Əli həlak olmazdan (1494) əvvəl İsmayılı təriqət şeyxi vəzifəsinə təyin etdi və onu özünün ən yaxın silahdaşları ilə Ərdəbilə göndərdi.
Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|