Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNİN YARANMASI VƏ MÖHKƏMLƏNMƏSİ TARİXİNDƏN
36 görə də türk siyasi qurumlarını yıxan və vahid dövlət yaradan I Şah İsmayılın İranın milli və siyasi birliyini bərpa etməyi qarşısına məqsəd qoymaması şübhəsizdir” 131 . Başqa bir yerdən iqtibas gətirək: “Şah İsmayıl hər bir vilayəti tutduqdan sonra ələ keçirilmiş qənimətləri, əsirləri, və torpaqları Qızılbaş sərkərdələri arasında bölüşdürürdü. Beləliklə,mənşəyi və dili etibarilə türk olan tayfalar İranın hər yerində yerli farsdilli iranlılar üzərində ağalıq etməyə başladılar. İranda imtiyazlı və qüdrətli zümrə əmələ gəldi və bütün hərbi və mülki mövqeləri, vəzifələri ələ keçirərək İran xalqını tam ixtiyarla və əzəmətlə idarə etdi. Buna görə də Səfəvilər dövründə şahı İran şahənşahı adlandırdıqlarına baxmayaraq, İran ölkəsinə Qızılbaş dövləti (Məmləkət-i Qızılbaş) adını verdilər. İran sarayında türk dilində danışırdılar. Şah İsmayıl türk dilində şeirlər yazırdı. Qızılbaşlar özlərini türk mənşələrinə, əsil – nəcabət və ad –sanlarına görə İranın yerli əhalisindən yüksəkdə durur, onları (iranlıları –O.Ə.) həqarətlə tatlar və taciklər adlandırırdılar” 132
. Müasir türk tarix elminin ən böyük nümayəndələrindən biri olan Faruk Sümer də özünün sonuncu monoqrafiyasında Səfəvilər dövlətinə “İran milli dövləti” kimi baxmaq istəyənlərə qarşı çıxmışdır. O, düzgün olaraq göstərir ki, “ciddi alimlər” arasında bu cəfəng baxışın artıq tərəfdarları yoxdur. F.Sümerin əsərində Səfəvilər dövlətinin yaranmasında və yüksəlişində türkdilli etnosun həlledici və birinci dərəcəli rol oynadığını təsdiq edən çoxlu material toplanmışdır və sistemləşdirilmişdir.Fikrimizcə, onun əsərinin qiymətli cəhəti də elə bundadır. Təəssüf ki, F.Sümerin əsəri Türkiyə taeixşünaslığına xas olan bəzi nöqsanlardan və bitərəflilikdən azad deyildir. Özünün əvvəlki əsərlərində də o, Azərbaycan tarixini Türkiyə tarixinin əlavəsi kimi təsvir eməyə, Kiçik Asiyanı – anadolunu “Ana Vətən” kimi, yəni Azərbaycan əhalisinin köçetmə və türkləşmə mənbəyi kimi təsdiq etməyəcəhd göstərmişdi. Bununla belə, yaxşı məlumdar ki, Azərbaycan, türkdilli əhalinin Orta Asiyadan Kiçik Asiyaya köçetmə hərəkatının yolu üzərində yerləşirdi və Türkiyənin özünə nisbətən daha əvvəl türkləşmişdi. O, coğrafi əlaməti əsas götürərək Səfəvilər dövlətinin yaranmasında Anadolu türklərinin rolunu göylərə qaldırmağa, onların adına müstəsna
37 xidmətlər yazmağa, “İran türklərinin” (yəni azərbaycanlıların) iştirakını isə azaltmağa səy göstərir.”Türklərin etnolinqvistiq və digər fərqlərini nəzərə almayan müəllifin bu fikri felən doğru deyildir. F.Sümerin digər bir müddəası da ən ciddi etiraz doğurur ki, guya Səfəvilər dövləti bütün XVI əsr ərzində və sonralar yalnız Anadoludan gələn tayfalar, yəni türkiyə qızılbaşları hesabına mövcud olmuş və inkişaf etmişdir. Əsərin sonunda müəllifin çıxardığı nəticələrin bir çoxu əsaslandırılmır, mətnin materialına uyğun gəlmir. Biz F.Sümerlə mübahisəmizə aşağıda bir daha qayıdacağıq 133 .
baxışlarla razılaşmaq çətindir. Keçmiş sovet tarix elmində bu anlayış bir qayda olaraq,natural təsərüffatın tam hökmranlığı, əmtəə - pul münasibətlərinin başlanğıc vəziyyəti, vilayətlərin güclü iqtisadi əlaqəsizliyi ilə xarakterizə olunan quldarlıq dövrünün və ilkin feodalizmin dövlət birləşmələrinə münasibətdə işlədilir. Buna görə də “konqlomerat imperiya” anlayışını inkişaf etmiş feodal münasibətləri dövlətlərinə, o cümlədən bu dövlətlərdən biri olan XVI – XVII əsrlər Səfəvilər dövlətinə aid etmək qanunauyğun sayıla bilməz. Digər tərəfdən, qədim və ilk orta əsrlər dövlətlərinin (məsələn, Əhəmənilər, yaxud Sasanilər dövlətinin) keçmiş sovet tarix elmində “konqlomerat imperiya”lar kimi təfsir olunması onların İran (fars) padşahlıqları kimi səciyyələndirilməsinə heç də mane olmamışdır. Bu zaman “İran”anlayışına tam aydın bir məna verilir ki, öz tərkibinə əhalisi fars olmayan çoxlu ölkə və vilayətləri daxil etmiş bu imperiyalarda hakim mövqe, rəhbər rol fars etnik elementinin yuxarı təbəqələrinə məxsus olmuşdur. Bu mülahizələr baxımından Səfəvilər dövlətinin (imperiyasının) yaranmasında və tarixində Azərbaycan etnosunun həlledici rol oynadığını demiş olsaq, mübaliğəyə yol vermərik. 38 II FƏSİL SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNİN YARANMASI VƏ MÖHKƏMLƏNMƏSİ TARİXİNDƏN 39 Sülalənin etnik mənsubiyyəti məsələsinə dair Qeyd etmək lazımdır ki, Səfəvilərin etnik mənşəyi xüsusi, ətraflı tədqiqat tələb edən yeni problem deyildir. Lakin xarici tarixşünaslığın bütün Səfəvilər sülaləsini farslaşdırmaq üçün inadlı və elmi məqsəddən uzaq olan cəhdləri ilə əlaqədar olaraq bu məsələ əhəmiyyət kəsb edir. Ədalət naminə demək lazımdır ki, Səfəvilərin etnik mənşəyi məsələsi indiyədək mübahisə mövzusu olmuşdur. Lakin V.V.Bartoldun sülalənin türk mənşəli olması barədə söylədiyi fikir daha mötəbərdir və mənbə məlumatları ilə təsdiq edilir. Alim bu sülalənin eponimi və banisi Şeyx Səfiəddin (1252-1334) və onun nəslindən bəhs edərkən göstərirdi ki,”bu Ərdəbil şeyxləri, şübhəsiz, fars deyil, türk mənşəlidirlər” 1 . İ.P.Petruşevski də eyni fikri söyləmişdir: “İlk Səfəvi şeyxləri Ərdəbildə yaşamışlar, onların doğma dili Azərbaycan dili olmuşdur” 2 .
Səfəvilərin uzaq əcdadları barədə məlumatları özündə əks etdirən yeganə mənbə Təvəkkül ibn İsmayıl ibn Bəzzazın “Səfvət əs – səfa” (“Saflığın saflığı”) adlı agioqrafik əsəridir. Dərviş Təvəkkülün əsəri möcüzələr haqqındadır,tipik sufi kitabıdır və XIV əsrin ikinci yarısında təetib olunmuşdur. Tədqiqatçıların belə bir fikri diqqətə layiqdir ki, çox az – az əlyazmalar “Səfvət əs – səfa” qədər dəyişikliyə məruz qalmışdır. Əhməd Kəsrəvi Təbrizi bu əsərin müqatisəli tədqiqi ilə məşğul olmuş, xeyli əvvəl V.V.Bartold tərəfindən söylənmiş belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Səfəvilərin əcdadları heç də seyidlər (Məhəmməd peyğəmbərin) nəslindən olanlar deyillər və onların nəsil şəcərəsini sonralar Səfəvi tarixşünasları uydurmuş və İbn Bəzzazın əsərinin mətninə daxil etmişlər
3 . Əhməd Kəsrəvi Şeyx Səfinin ərəblərlə əlaqəsinin olmadığını sübut etdikdən sonra onu türk də hesab etmir və kürd mənşəli olduğunu söyləyir. Digər İran müəllifləri (məsələn, S.Rəhimzadə 4 və N.Şeybani 5 ) Ə.Kəsrəvinin şübhəsinə və dəlillərin zəifliyinə məhəl qoymur, onun Səfəvilərin kürd
Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|