23
BİRİNCİ
BAB
Hərəkətin başlanğıcı və bu səfər (hərəkətin müyəssər
olması) üçün lazım olan azuqə, yol tədarükü. Bu altı şeyə
şamil olur və biz onun hər birini ayrıca fəsillərdə
aşağıdakı şəkildə göstəririk:
– Birinci fəsil: İman
– İkinci fəsil: Səbat
– Üçüncü fəsil: Niyyət
– Dördüncü fəsil: Sidq
– Beşinci fəsil: İnabət
– Altıncı fəsil: İxlas
24
Birinci fəsil
İman
Allah-taala buyurur: “İman gətirib imanlarını zülmlə
qatışdırmayanlar əmin-amanlıqdadırlar. Haqq yola
yönəlmişlər də onlardır!”
1
İman [kəlməsi] lüğətdə təsdiq mə`nasındadır, yə`ni
inanmaq. Və
təhqiq
əhli arasında xas təsdiq
mənasındadır və bu həmin təsdiqdir ki, qəti elm və
Peyğəmbərin (s) buyurduqlarına qəlbi inam onunla hasil
olur. Peyğəmbərin (s) mə`rifəti Qadir, Alim, Səmi`, Bəsir
[olan] Allahın mə`rifətindən ayrı olmaz. O Allahın ki,
peyğəmbərləri göndərmiş, Qur`anı
Məhəmməd
Mustafaya (s) nazil etmiş və İslam ümmətinin yekdil
nəzərlə qəbul etdiyi halalı, haramı, vacibi, müstəhəbbi
bəyan etmişdir.
Deməli iman bu məsələlərə şamil olur, nə az, nə də çox,
çünki ondan azı iman sayılmaz və ondan çoxu imanın
özü yox, kamalı olar.
İmanın nişanələri: İmanın nişanəsi odur ki, insan
bilməli olacağı şeyi bilməli, deməli olacağı şeyi deməli,
etməli olacağı şeyi etməli və çəkinməli olacağı şeydən
çəkinməlidir. Bütün bu dediklərimiz “saleh əməl”
adlanır və bəhs etdiyimiz təsdiq (iman) üçün lazımlı və
artıb-azaltmaq qabiliyyətinə malikdir.
Və buna görə də saleh əməl hər yerdə imanla yanaşı
zikr olunur. Necə ki, Allah buyurur: “Yalnız iman gətirib
yaxşı əməllər edən...(ziyanda olmayacaq)”
2
1
“Ən`am”, 82.
2
“Əsr”, 3.
25
İmanın mərtəbələri: Bilməliyik ki, imanın bir neçə
mərtəbəsi var. Onun ən aşağı mərtəbəsi dildə olan
imandır ki, Allah-taala bu barədə buyurur: “Ey
mö`minlər! Allaha və Peyğəmbərinə, Onun öz
Peyğəmbərinə nazil etdiyi kitaba (Qur`ana) və ondan
əvvəl nazil etdiyi kitablara iman gətirin!”
1
Və həmçinin
buyurulan bu ayə: “Qənimət əldə etmək iştahası ilə
islama daxil olan bədəvi ərəblər “biz iman gətirdik!”
dedilər. (Ya Peyğəmbər! Onlara) de ki: “Siz (qəlbən)
iman gətirmədiniz! Ancaq: “Biz islamı (müəyyən şəxsi
məqsəd, mənfəət naminə) qəbul etdik!” – deyin. Hələ
iman sizin qəlblərinizə daxil olmamışdır...”
2
– həmin
mətləbə işarədir. Bundan yuxarı mərtəbə təqlidi imandır.
Yə`ni mö`min iman etməli olacağı şeyə qəti iman edir,
amma onun imanının zavala uğramaq imkanı var.
Əlbəttə, əgər qəti iman hasil olarsa, onun ardınca saleh
əməl də gələcəkdir ki, Allah-taala buyurur: “Mö`minlər
yalnız Allaha və Peyğəmbərinə iman gətirən, (iman
gətirdikdən) sonra heç bir şəkk-şübhəyə düşməyən,
Allah yolunda malları və canları ilə vuruşanlardır!...”
3
Bundan daha yaxşısı qeybə olan imandır ki, Allah-taala
onun barəsində buyurur: “O kəslər ki, qeybə (Allaha,
mələklərə, qiyamətə, qəza və qədərə) inanır...”
4
Bu cür iman bir növ batini bəsirətlə yanaşı olur və
imanda möhkəm olmağı tələb edir. Sanki mö`min qeyb
pərdəsi arxasından aləmi müşahidə edir. Bu mərtəbədən
də yuxarı o kəslərin imanıdır ki, Allah-taala onlar
haqqında buyurmuşdur: “Möminlər yalnız o kəslərdir ki,
1
“Nisa”, 136.
2
“Hucurat”, 14.
3
“Hucurat”, 15.
4
“Bəqərə”, 3.
26
Allah adı çəkiləndə (Onun heybət və əzəmətindən)
ürəkləri qorxudan titrəyər. Allahın ayələri oxunduğu
zaman həmin ayələr onların imanlarını daha da
artırar...”
1
– O yerə qədər ki, buyurur: “Onlar həqiqətən
də iman əhlidirlər.”
2
Bu, kamalla olan imanın mərtəbəsidir. Bu iman yəqinlə
yanaşı olur və imanın ən ali mərtəbəsi hesab olunur.
Bunun şərhini sonra verəcəyik.
Seyri-süluk yolunda qeybə olan imandan aşağı
mərtəbənin, ən azı təqlidlə olan imandan aşağısının
faydası yoxdur. Çünki, həqiqətən də dildə olan iman bir
iman deyil. Allahın buyurduğu bu ayə də ona işarədir:
“Onların əksəriyyəti ancaq şərik qoşaraq Allaha
inanarlar.”
3
İnsanın seyri-süluku başa vurması üçün hökmən ali
iman mərtəbəsinə yiyələnməsi lazımdır. Əgər mütləq
kamil vücuda, yə`ni Yaradana qəti imanı olsa, bu
e`tiqadın nəticəsində ruhu bir yerdə qərar tutacaq və
seyri-süluk onun üçün mümkün olacaqdır və asanlıqla
hədəfinə çatacaqdır.
İkinci fəsil
Səbat
Allah-taala səbat barəsində buyurur: “Allah iman
gətirənləri dünyada da, axirətdə də möhkəm bir sözlə
1
“Ənfal”, 2.
2
Həmin. Ayə əslində belədir: “Onlar ancaq öz Rəbbinə təvəkkül
edər.”
3
“Yusuf”, 106.
27
(kəlimeyi-şəhadətlə) sabitqədəm edər..”
1
Səbat bir halətdir ki, imanla yanaşı olmayınca insanda
ruhi rahatlıq, arxayınlıq yaranmaz və nəticədə, kamalın
tələbi də ondan asılı olduğu üçün müyəssər olmaz.
Çünki e`tiqadında süst olan hər kəs kamal tələb edə
bilməz. İmanın səbatı kamil və kamalın var olduğuna
qət`i imanın əldə edilməsindən ibarətdir. Nə qədər ki, bu
qət`iyyət əldə edilməyib kamalın tələbi də olmayacaqdır
və nə qədər ki, kamalın tələbi və bu yolda səbatın əldə
edilməsi qərarına gəlinməyib, seyri-süluk mümkün
olmayacaqdır və bir kəs əzm göstərib qərara gəlsə amma
səbatı olmasa “Yer üzündə şeytanların azdırıb atdığı və
çaşqın dolaşan adam kimi”
2
olar. Bəlkə, belə də deyə
bilərik ki, çaşqın və sərgərdan qalmış adamın qərarı da
olmaz və necə ki, müəyyən bir səmtə yönəlməyibdir,
onun hərəkəti və seyri-süluku da baş tutmayacaqdır və
əgər hərəkəti də olsa faydasız və səmərəsiz olacaqdır.
Və amma, bir adamın səbatının səbəbi öz əqidəsinin
haqq olduğuna olan batini bəsirəti, kamala
qovuşmasından aldığı ləzzət və həmin batini halətin
zavala uğramayacaq şəkildə mələkəyə çevrilməsi olar.
Bu səbəblə də sabitqədəm insanlar həmişə saleh əməllər
görərlər.
Üçüncü fəsil
Niyyət
Allah-taala niyyət barəsində buyurur: “De ki, Mənim
namazım da, ibadətim də, həyatım və ölümüm də
1
“İbrahim”, 27.
2
“Ən`am”, 71.
28
aləmlərin Rəbbi Allah üçündür!”
1
Niyyət qəsd mənasındadır və qəsd elm və əməl
arasında vasitədir, çünki bir kəs nə etməli olduğunu
bilməsə, həmin işi görməyə qəsd etmir və nə qədər ki,
qəsd etməyib həmin işi görməyəcəkdir. Seyri-sülukun
başlanğıcı qəsddir. Bunun üçün də salik müəyyən
məqsədi nəzərdə tutmalıdır və məqsəd mütləq kamildən
kamalın əldə edilməsi olduğu üçün, niyyət Haqq Taalaya
yaxınlaşmaq olmalıdır, çünki mütləq kamil yalnız Odur.
Əgər belə olsa əməlsiz niyyət, niyyətsiz əməldən daha
yaxşı olacaqdır, necə ki, Peyğəmbər (s) buyurur:
“Mö`min insanın niyyəti əməlindən daha yaxşıdır.”
2
Çünki niyyət ruhun yerindədir, əməl isə bədənin; yenə
də Həzrət buyurur: “Əməllər niyyətdən asılıdır
3
”, yə`ni
bədənin həyatı ruhdan asılıdır.
Və yenə də buyurubdur: “Hər kim, hər işdə hansı
niyyəti etmiş olsa, ona da çatacaqdır. Hər kəs Allaha və
Peyğəmbərinə doğru hicrət etsə, hicrəti Allaha və
Peyğəmbərinə doğru olacaqdır. Hər kəs dünya malına
sahib çıxmaq və ya bir qadınla evlənmək üçün dünyaya
tərəf hicrət etsə, onun hicrəti həmin səmtə də olacaqdır.”
Və amma, qürbət qəsdi isə görülən xeyir bir iş hər
zaman kamalın əldə edilməsini tələb edər. Necə ki,
Allah-taala buyurur: “Onların gizli söhbətlərinin
çoxunda xeyir yoxdur. Xeyir ancaq sədəqə verməyə,
yaxud yaxşılıq etməyə və ya insanlar arasında sülh
yaratmağa əmr edən şəxsin söhbətindədir. Allahın
1
“Ən`am”, 162.
2
“Üsuli-kafi”, c. 2, səh. 84 (Beyrut çapı) və həmçinin “Bihar”, c.
70, səh. 201, bab 53, rəvayət 32.
3
“Sünən”, İnb-Macə, c. 2, səh. 1413, bab 26, hədis 4227 və
həmçinin “Bihar”, c. 67, səh. 111, bab 30, rəvayət 21.