O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik
Yüklə 2,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Qadimgi yunon va rim manbalari.
O‗rta Osiyo, shuningdek O‗zbekistonning qadimgi va antik davrdagi tarixini o‗rganishda qadimgi Yunon va Rim tarixchilari hamda geograflarning asarlari muhim manba bo‗lib xizmat qiladi. O‗rta Osiyo xalqlari Yunon-fors urushlari boshlanishi bilan miloddan avvalgi VI—IV asrlar 42 siyosiy voqealarida ishtirok etishgan. O‗rta Osiyo xalqlarining tarixi qadimgi yunon tarixshunoslarining asarlarida yoritilgan. Bu borada Markaziy Osiyo xalqlari to‗g‗risida juda aniq ma‘lumotlar beruvchi Gerodotning «Tarix» kitobi qismlari ayniqsa qimmatlidir. Qadimgi davrlardan boshlab bu kitob dunyoda eng mashhur tarixiy asarlardan biri bo‗lib hisoblangan. Uning muallifi Gerodot «tarixning otasi» deb nom olgan. Gerodot miloddan avvalgi 484 yilda Kichik Osiyodagi Galikarnass shahrida tug‗ilgan (miloddan avvalgi 431-425 yillar o‗rtasida vafot etgan). U 10 yil davomida (miloddan avvalgi 455-445 yillar) Liviya, Misr, Ossuriya, Bobil, Ekbatonga sayoxat qilib, Qadimgi Sharq tarixi haqida ko‗pdan-ko‗p ma‘lumotlar to‗plagan. Misr fir‘avnlarining maqbaralari, Bobil mudofaa devorlari va muqaddas minoralari, Qora Dengiz shimoliy sohilidagi skif mozor-qo‗rg‗onlari Gerodotni zavqlantirib, uning Qadimgi Sharq tarixi va madaniyatiga ma‘lum bo‗lgan qiziqishlarining g‗oyat kuchayishiga asos solgan. Gerodotning Old Osiyo, Bobil, Eron, va «dunyo chegaralarida» joylashgan xalqlar va davlatlar tarixi ham ancha qiziqtirgan. Qadimgi yunonlarning fikrlariga ko‗ra, Markaziy Osiyo va Hindiston o‗lkalari inson yashagan dunyoning sharqiy chegaralari bo‗lgan. Gerodot Markaziy Osiyoda hech qachon bo‗lmagan va bu hudud haqida o‗z eshitgan hikoyalari, surushtirib bilganlari asosida yozgan. Gerodot «Tarix» kitobini miloddan avvalgi 455-445 yillar davomida yozgan. Bu muhim asarida u Baqtriya, Baqtra, baqtriyaliklarni 13 marta, sug‗dlarni 2 marta, xorazmliklarni 3 marta, saklarni 11 marta, massagetlarni 19 marta tilga olib, ularning moddiy madaniyati, urf-odatlari, dini va tarixi haqida hikoya qilgan. Gerodotning Markaziy Osiyo to‗g‗risidagi asosiy fikrlari forslarning sak- massagetlarga qarshi yurishlari, Kir II va To‗maris o‗rtasidagi siyosiy munosabatlar, ahamoniylar harbiy qo‗shinlari safida yurtimiz xalqlari jangchilarining ishtiroki, ularning yarog‗-aslahalari, yo‗lboshchilari, fors-yunon urushlarida ularning ko‗rsatgan jasorati, xalqlarning ahamoniylar davlatiga bo‗ysunishi va maxsus xiroj to‗lashi, sak-massagetlarning urf-odatlari, turmush tarzi va diniy e‘tiqodi, Markaziy Osiyodagi Akes daryosining suvlaridan foydalanishi haqida va boshqa ayrim ma‘lumotlardan iborat. Gerodot Markaziy Osiyoda xalqlar joylashuvidagi nafaqat aniq balki umumiy chegaralardan ham bexavar bo‗lgan. Tarixchi massagetlarning joylashuvi haqida bunday yozadi: «sharqda, quyosh chiqishi yo‗nalishida, Araks daryosining narigi yonda joylashganlar...Araks daryosi Matiyona tog‗laridan boshlab oqadi». Araks-bu Amudaryo. Matiyona tog‗lari, Gerodotning tushunishicha, Pomir yoki Hindiqush tizmalaridir, chunki tarixchining aytishicha, Matiyona tog‗larida Hind daryosi ham boshlanadi. 43 Ma‘lumki, Ahamoniylar podsholari Markaziy Osiyoda birinchi bo‗lib Parfiya, Marg‗iyona, Baqtriya va saklarni buysundirishni rejalashtirganlar. Gerodot xabarlariga ko‗ra, harbiy yurishlariga «Bobil, Baqtriya xalqi, misrliklar to‗siq bo‗lib turganlar» (Gerodot, 13). Gerodot ma‘lumotlarida berilgan «Baqtriya xalqi» shunchasi ma‘lum bir etnik birlikni birlashtirgan «halq» ma‘nosini beruvchi «etnos» tushunchasida kelgan. Gerodotning aytishicha, Doro I ahamoniylar davlatini 20 ta o‗lkaga bo‗lgan. Tarixchi Markaziy Osiyo xalqlari haqida bunday habar qiladi: «Baqtriyaliklardan egeylargacha bo‗lgan xalqlar 300 talant soliq to‗laganlar. Bu o‗n ikkinchi o‗lka» Tarix. III kitob, 92. Ill, 93. «Saklar va kaspiylar 200 talant to‗laganlar. O‗n beshinchi o‗lka. Parfiyaliklar, xorazmliklar, Sug‗dlar va ariylar 300 talant to‗laganlar. Bu-o‗n oltinchi o‗lka» (Bir talant 33,6 kg. kumushdir). Gerodot muntazam ravishda ahamoniylar harbiy qo‗shinlaridagi yurtimiz xalqlarining jangchi vakillari xaqida yoritadi: Tarix VII, 64. «Baqtriyaliklarnnng ust-boshi midiyaliklarning ust-boshiga o‗xshagan, ular o‗q-yoy va kalta nayzalar bilan qurollanganlar. Saklar (skif qabilasi) uzun cho‗qqili qalpoqlar kiyib, kamon va xanjarlar bilan qurollanganlar, yana ularda ikki qirrali harbiy boltalar - sagarislar bo‗lgan. Ushbu qabila (aynan skif qabilasi) amirgiy saklar deb nomlangan. Forslar skiflarning hammasini saklar deb ataganlar. ―Baqtriyaliklar va saklarning sardori Gistasp-Kassanda va Kirning qizi Atossaning o‗g‗li bo‗lgan». «Parfiyaliklar, xorazmliklar, Sug‗dlar, Gandariylar va dadiklar baqtriyaliklar-nnng qurollariga o‗xshagan yaroq-aslahalari bilan harbiy yurishni boshlaganlar. Ularning yo‗lboshchilari: parfiyaliklar va xorazmliklarniki-Farnak o‗g‗li Artaboz; sug‗dlarniki-Artey o‗g‗li Azan bo‗lgan». «Baqtriya chavandozlarining qurollari piyoda askarlari qurollariga o‗xshagan». Gerodot hikoyalarining asosiy qismi massagetlarga bag‗ishlangan: «Shu xalqlarga ega bo‗lgandan so‗ng, Kir massagetlarni istilo qilish maqsadini o‗z oldiga qo‗ygan. Albatta, O‗zbekistonning qadim tarixini ko‗chmanchi sak, massaget qabilalarisiz tasavvur qilish qiyin. Ular qadim sivilizatsiya o‗choqlari - Baqtriya, So‗g‗d, Xorazm, Farg‗ona, Toshkent vohalari bilan qo‗shni xalqlar sifatida yashab kelishgan. Ko‗chmanchi va o‗troq aholi doimo madaniy, iqtisodiy va etnik aloqada bo‗lishgan. Ko‗chmanchi xalqlar o‗rtasida ijtimoiy tabaqalanishuv va davlatchilik tizimining shakllanishi to‗g‗risida fanda har xil g‗oyalar mavjud. Bir guruh tarixchilar "ko‗chmanchilar o‗z holicha faqat birinchi bosqich ilk sinfiy munosabatlar darajasigacha rivojlanishi mumkin. 44 Ikkinchi bosqich rivoji esa faqat qo‗shni dehqon va shahar jamoasi ta‘siriga bog‗liq bo‗lgan" - degan fikrni ilgari surishadi. Boshqa bir guruh tarixchilar esa "Ko‗chmanchilar o‗z holicha, ya‘ni sivilizatsiyaga erishgan qo‗shni xalqlarning ta‘sir doirasidan tashqarida rivojlanganda edi, ular xatto birinchi bosqichga - ilk sinfiy munosabatlar darajasiga ham chiqa olmagan bo‗lar edi,- deb hisoblaydi. Ushbu noto‗g‗ri fikrlar ko‗chmanchi xalqlarning yashash tarzini, ular yaratgan moddiy madaniyat tarixini yaxshi bilmaslik natijasida paydo bo‗lgan. Ishlab chiqarishning asosi dehqonchilik jamoalarda yer, shahar xo‗jaligida hunarmandchilik va savdo tashkil qilgan bo‗lsa, chorvador-ko‗chmanchi xalqlarda chorva hisoblanadi. Ma‘lumki, chorva shaxsiy mulk hisoblanadi. Yaylovlar, jamoa taraqqiyotining ilk bosqichlarida umumiy bo‗lgan. Lekin, xususiy mulkchilikning rivojlanishi natijasida yaylovlar ham asosiy vosita sifatida bo‗lib olindi. Suv havzalari, yaylovlar mollarni boqish va ko‗paytirishning asosiy omillaridan biriga aylandi. Natijada yaylovlar, chorva mollari va suv havzalarini qo‗riqlash uchun qurollangan jangchilarga ehtiyoj tug‗ildi. Ko‗chmanchi qabila va elatlar keng hududlar, yaylovlarning egasi bo‗lib, ayni paytda o‗sha hududda joylashgan barcha tabiiy boyliklarning ham egasi hisoblangan. Ko‗chmanchi jamoalarda ko‗proq ikkita ijtimoiy qatlam kuzatiladi. Katta chorvaga ega bo‗lgan hukmdorlar va ularga xizmatda bo‗lgan kambagallar. Markaziy Osiyo ko‗chmanchilarining yashash tarzi, oilaviy munosabatlari va ijtimoiy tabaqalanishi masalalarini «Avesto», Gerodot va antik davr tarixchilari asarlaridan bilib olishimiz mumkin. O‗rta Osiyo ko‗chmanchi qabilalari to‗g‗risidagi eng qadimgi yozma manba «Avesto»da «uchqur otli turlar» sifatida eslanadi. «Avesto»ning Yasht qismida ko‗chmanchi tur qabilasining shohi Frangrasyan (Afrosiyob - Alp Er To‗nga) butun oriylar mamlakatining yo‗lboshchisi sifatida tilga olinadi. «Avesto» ma‘lumotlariga qaraganda Kavi Usanning o‗g‗li Syavarshan Frangrasyan yurtiga, ya‘ni «Turlar mamlakatiga qochadi» va «baland ilohiy Kangxe» ustida Xshatrosauka qo‗rg‗oniga asos soladi. Frangrasyanning butun Oriylar ustidan hukmronlik qilganligi to‗g‗risidagi ma‘lumotlar O‗rta Osiyo ko‗chmanchilarida ahamoniylar davrigacha bo‗lgan davrlarda davlatchilik tizimi bo‗lganligini isbotlaydi. Antik davr Yunoniston tarixchilari O‗rta Osiyo ko‗chmanchilarining joylashishini quyidagicha o‗z asarlarida yoritishgan: O‗rta Osiyoning g‗arbida, cho‗l va dashtlarda «massaget» (derbik) qabilalari ..., sharqida, tog‗ va cho‗l qismlarida «Sak» qabilalari..., Tanais (Sirdaryo) daryosi bo‗ylarida va uning ortida «Dai»lar istiqomat qilishgan. 45 Gerodotning xabar berishicha «Massagetlar ot ustida qilich o‗ynatishni, yerda jang qilishni maromiga yetkazadilar. Kamonbozlikda ularga teng keladigan xalq yo‗q, qilichbozlikda ustasi farang. Butun ashyolari oltin va misdan yasalgan. Jang qurollari misdan, bosh kiyimlari, tasmalari va kiyimlari oltindan yasalgan yoki oltin bilan bezatilgan. Otlarini ham qalqon bilan himoya qiladilar, qalqonlari misdan yasalgan va jabdug‗lari oltin bilan bezatilgan. Ularning yurtida temir va kumush uchramasligi sababli, Massagetlar temir va kumushni ishlatishmaydi, oltin bilan misga juda boy. Odamlari oddiy». Arrian esa «Massagetlar kambagal va haqparvar kishilar, yagona yutug‗i kamon va o‗q, ovqati go‗sht va sut, kiyimlari teridan, hukmdorlari ham, oddiy kishilari ham baravar, mehmondo‗st, tinchlikparvar va ozoddir»,- deb yozadi. Massagetlarning yashash tarzi to‗g‗risida yunonistonlik tarixchilar quyidagi ma‘lumotlarni qoldirishgan: «Ular Skiflar singari ko‗chmanchi hayot kechiradilar. Massagetlarning shaharlari, hattoki doimiy yashaydigan uylari ham yo‗q. To‗rt g‗ildirakli aravani uy sifatida biladilar. Chorvachilik asosiy mashg‗ulotlari hisoblanadi» . Sak qabilalari to‗g‗risida ham shuncha o‗xshash ma‘lumotlar bor. «qishloq va shaharlari yo‗q. Aravada yashashadi, faqat chorvachilik bilan shug‗ullanadi». Ktesey esa Saklarning dehqonchilik bilan shug‗ullanishi va oz bo‗lsada shaharlari borligi xususida yozgan. Ko‗chmanchilar konfederatsiyasini qabila boshliqlari - xukmdor, shohlar boshqargan. Bunga misol qilib Massagetlarda To‗marisni, Saklarda Zarina, shoh Omarg, shoh Sparetralarni ko‗rsatish mumkin. Shoh o‗z xalqining yo‗lboshchisi, hukmdori hisoblangan. Urush vaqtida jangga rahbarlik qilgan. O‗rta Osiyo ko‗chmanchilari siyosiy hayotida xalq yig‗ini muhim o‗rin tutgan, chunki xalq yig‗inida barcha qurolli jangchilar qatnashgan va unda eng muhim - urush yoki sulh masalalari hal qilingan. Agar yig‗inda urush to‗g‗risida bitimga kelinsa, hamma jangga otlangan. Massagetlar qo‗shini otliq va piyoda askarlardan iborat bo‗lgan. Piyoda askarlar kambag‗al quyi tabaqani anglatsa, to‗liq qurol-aslahaga ega bo‗lgan, kiyimlari oltin taqinchoqlar bilan bezatilgan, to‗liq qurol-aslahaga ega bo‗lgan, otlari ham bezatilgan otliq askarlar esa yuqori tabaqa vakillaridan iborat bo‗lgan. Yunon tarixchisi Kvant Kursiy Ruf ma‘lumotlarida ko‗chmanchi xalqlarda hukmdor so‗zini bildiruvchi "dinasti» (sulola) termini ham uchraydi. Sulolaviy hokimiyat tuzumi o‗z harbiy qo‗shinini tuzishga, urush yo‗li bilan o‗z hududini kengaytirish va boyligini oshirishga imkon berar edi. Shu sababdan Sak xukmdorining 30.000 bosh moli bo‗lganligi to‗g‗risida yozma manbalar saqlangan. Doroning janubiy Erondagi mashhur Persopol, Naqshi Rustam va Suza qoya toshlariga bitilgan yozuvlarda O‗rta Osiyo ko‗chmanchilari - Saklar alohida 46 mamlakat sifatida tilga olinadi. Saklar Osiyoning o‗sha vaqtdagi eng ilg‗or Vaviloniya, Ossuriya kabi mamlakatlar bilan bir qatorda tilga olinadi. Yozma manbalarda O‗rta Osiyo ko‗chmanchilari tarixiga oid ayrim chalkashliklar bor. Jumladan, Kir bilan jang qilib g‗olib chiqqan ko‗chmanchi qabilaning nomi Gerodot va Strabon asarlarida «massagetlar» deb atalgan bo‗lsa, sitsilialik Diodor, Yustin va Arrian u skiflar bilan bo‗lgan jangda mag‗lub bo‗lganligini, Ktesey esa Derbiklar bilan bo‗lgan jangda uni halok bo‗lganligi haqida yozadilar. O‗quvchimizni manbalardagi bu chalkashliklar ajablantirmasligi lozim, chunki O‗rta Osiyo ko‗chmanchilarining nomini yunon tarixchilari doimo adashtirib kelganlar. «Sak» yoki «Skif» atamalari umum ko‗chmanchilarning nomlari bo‗lib, o‗sha vaqtda Eronliklar ularni «Sak»lar deb atashgan bo‗lsalar, Yevropaliklar umumlashtirib «Skif»lar der edilar. Yozma manbalarda geografik nomlarni ifodalashda ham huddi shunday chalkashliklarni ko‗rishimiz mumkin. Jumladan, Kir Massagetlar tomon o‗tish uchun qurdirgan ko‗chma ko‗prik Gerodot asarida Araks deb nomlangan bo‗lsa, boshqa tarixchilar asarlarida Tanais daryosi deb yozilgan. Chunki Gerodot ham boshqa Yunoniston tarixchilar ham O‗rta Osiyoda hech qachon bo‗lishmagan. Ular o‗z asarlarida keltirgan ma‘lumotlarni boshqa manbalardan yoki eshitgan va bilganlardan yozib olganlar. Shuning uchun bu manbalardan nihoyatda sergaklik bilan foydalanishni taqoza etadi. Geradot (miloddan avvalgi 490-480 yillar o‗rtasi–425 y.) Galikarnasslik Gerodot-(qadimgi yunoncha: Yüklə 2,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|