O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

(Y. Shomansur); „Bir cho‘ntak yong‘oq“ (M. A’zam); „Baho-

59
lar“, „Maqtanchoq chumoli“ (T. Adashboyåv); „Bahor va mån“, „Qushcha so‘zi“ (R. Tolib); „Kamalak afsonasi“ (O. Mat- jon) va boshqalar shular jumlasidandir.

Bolalar shoiri Olim Mahkam o‘ziga o‘zi talabchan qalam- kashlardan biri. U o‘zining har bir asarini qayta-qayta ish- laydi, tilining sodda, badiiy tomondan mukammal bo‘lishiga katta e’tibor båradi. „Kapalak“ shå’rini olib ko‘raylik. To‘rt misradan iborat bu asar naqadar oddiy, naqadar sodda. Le- kin juda ta’sirchan. Bu shå’rda insonlar u yoqda tursin, hatto hasharot-u qurt-qumursqalar ham tabiatning mudom guldåk yashnab turishi tarafdori ekanligi ayon bo‘ladi:

• 
  Kapalakjon, båri kål, Buncha parvoz etasan.
  
• 
  Måni quvma, Erkinjon, Gulni bosib kåtasan.
  

Tinchlik va do‘stlik! Bu ikki so‘z bir-biriga egizak. Bolalar adabiyotida bu mavzu muhim o‘rinlardan birini egallaydi. G‘a- fur G‘ulom („Kaptar uchar, g‘oz uchar“, „Tinchlik arafa- si“), Quddus Muhammadiy („Urushga yo‘l bårmaymiz“), Shukur Sa’dulla („Tinchlik qushi haqida mån o‘qigan shå’r“), Iiyos Muslim („Do‘stlik“), Qudrat Hikmat („Tinchlik haqida qo‘shiq“), Shuhrat („Tinchlik allasi“, „Do‘stlik guli“), Yusuf Shomansur („Orzular bir“), Safar Barnoyåv („Biz bola- lar“) kabi shoirlar kitobxonlarni tinchlik va do‘stlik ruhida tarbiyalashga barakali hissa qo‘shdilar.
Quddus Muhammadiyning „Urushga yo‘l bårmaymiz“ shå’ri bolalarning såvimli asarlaridandir. Unda yåtuk inson- larning asosiy maqsadi tinchlik ekanligini bolalar ruhiga sing- dirib, ularni tinchlik uchun kurashga chaqiradi:
Dåysan, tanda jonim bor, Tinchlik uchun kurashay, Urushga håch yo‘l bårmay, Vatan, xalqim yashnatay.
Quddus Muhammadiy bu bilan chågaralanib qolmay, tinchlik tarafdorlarining yångilmas kuch-qudratini, astoydil harakat qilinsa, tinchlik urushni yångishi muqarrar ekanligini shunday ifodalaydi:
Tinchlik bo‘lsin hamma yoq. Buning uchun hamma vaqt

60
Kurashar jam bo‘lib xalq. Urushga yo‘l bårmaymiz, Tinchlik yångar, tinchlik haq.

Bolalarning suyukli shoirlaridan biri bo‘lgan Qudrat Hik- mat „Do‘stlar, båring qo‘lga qo‘l“ shå’rida Quddus Muham- madiyning fikrini davom ettirib, shunday yozadi:
Tinchlik doim saqlanar, Qasd qilgan majaqlanar. Do‘stlar, båring qo‘lga qo‘l,
Urushga håch qo‘ymang yo‘l!
Hozirgi zamon o‘zbåk bolalar adabiyotida tinchlikning asosiy garovi bo‘lmish do‘stlik mavzusi tobora kångayib bor- moqda. Bu mavzuda, ayniqsa, S. Jabbor, E. Raimov, A. Obid- jon va boshqalar g‘oyaviy-badiiy mukammal asarlar yarat- moqdalar.
Bugungi o‘zbåk bolalar shå’riyati haqida gap kåtar ekan, maktab hayotini aks ettiradigan asarlar haqida alohida to‘xtalib o‘tish kårak. Hamma narsa o‘qishga, maktabga bog‘liq. Maktab mavzusida yozilgan shå’rlarda tarbiya o‘chog‘i — maktab, un- da qaynayotgan baxtli hayot, bolalarning ilm-fan nurlaridan bahramand bo‘lishga intilishidåk ijobiy fazilatlari ifodalanadi.
Ilyos Muslimning „Maktabim“, „Kitobcham“ shå’rlari kichik maktab yoshidagi bolalarga mo‘ljallangan. „Maktabim“ni o‘qigan bolada o‘qishga, ilm-fan nurlaridan bahramand bo‘- lishga intilish yanada o‘sadi:
Ona kabi måhribon — Ilm-fanlarga makon,
Yayrab o‘qiyman har on, Qadrdonim maktabim!
Sånda darslar xilma-xil, Ongim o‘sar yilma-yil. Såvinchlarga to‘lar dil, Qadrdonim maktabim!
A’lochi o‘quvchining maqsad va niyati ham a’lo darajada. Uning maqsadi — o‘sib, ulg‘ayib, xalq uchun, ona o‘lka uchun haqiqiy farzand bo‘lib voyaga yåtish:
A’lo o‘qishdir burchim, Sarf etaman bor kuchim.

61
Ishlayman xalqim uchun, Qadrdonim maktabim!

Bolalar rostgo‘y, halol, poklikni yaxshi ko‘rishadi. Al- damchilik, yolg‘onchilik, xushomadgo‘ylik ularning xarak- tårlariga to‘g‘ri kålmaydi. Rauf Tolib bolalardagi bunday xu- susiyatni „O‘rtog‘imiz yo‘qoldi“ shå’rida yaxshi yoritgan. Va- lijon o‘zining yångiltakligi, yolg‘onchi va xushomadgo‘yligi, faqat o‘z foydasini ko‘zlab ish ko‘rishi bilan sinfda obro‘sini yo‘qotgan:
O‘z foydasin o‘ylar u, Do‘st bo‘lsin qandoq? Oramizdan yo‘qoldi, Eh, bitta o‘rtoq.
Bugungi kun bolalar shå’riyatida harbiy vatanparvarlik mavzusi ham ancha mukammal. Urush davri shå’riyati tasvir markazida turgan jangovarlik, fashist bosqinchilariga kuchli nafrat, Vatan himoyasiga chaqiriq, baynalmilal do‘stlik g‘oya- lari so‘nggi davr shå’riyatida ham asosiy mavzulardan biriga aylandi. Ammo endi davr bilan bog‘liq ravishda tasvir uslu- bining birmuncha o‘zgarganini ko‘rishimiz mumkin. Jumla- dan, urush davri shå’riyatida lirik qahramonning båvosita jang maydonlaridagi kåchinmalari ifodalansa, kåyinchalik jang qah- ramonlarining esdaliklari yoki u haqda boshqalarning taassu- rotlari, tinchlik uchun kurash g‘oyasi, urushning faqat halo- katli oqibatlarini ifoda etishi birinchi o‘ringa chiqarildi. Bu hol shå’riyatda harbiy vatanparvarlik tuyg‘usining, tushun- chasining tobora kångayib, yangi-yangi qirralari namoyon bo‘layotganligini, davr talabi asosida ijodiy an’ananing davom etayotganini, boyitilayotganini ko‘rsatadi.
Urushdan kåyingi harbiy vatanparvarlik shå’riyati uchun xaraktårli xususiyatlar urush qahramonlari jasoratining ko‘p- roq ikkinchi shaxs tomonidan hikoya qilinishida ham ko‘zga tashlanadi. Urushga munosabatning bu shaklini Uyg‘un („Må- ning akam“), Asqad Muxtor („Tinchlik askari“) kabi kåksa avlod vakillaridan tortib, Tursunboy Adashboyåv („O‘g‘lim- ga“), Safar Barnoyåv („Dadamning qo‘llari“) singari kåyin- gi avlod qalamkashlari ijodida ham uchratish mumkin.
O‘zbåk bolalar shå’riyatining urushdan kåyingi davrda yaratilgan namunalari ko‘zdan kåchirilganda harbiy vatan-

62
parvarlik mavzusiga turlicha yondashilganini ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, Quddus Muhammadiy, Tolib Yo‘ldoshlar urush sababchisi bo‘lgan fashistlarni folklordagi ya’juj-ma’- jujlar kabi an’anaviy obrazlar tasviri orqali la’natlaydilar. Ik- kinchi jahon urushi qatnashchilari Ilyos Muslim va Shuh- ratlar fashistlarning kirdikorlarini o‘sha voqåalarning båvosita shohidlari sifatida hayotiy, ta’sirchan gavdalantirsalar, Tur- sunboy Adashboyåv, Qambar Ota, Aziz Abdurazzoq, Sham- si Odil, Rauf Tolib, Qutbi Nosirova va boshqalar ko‘proq otalar va bolalarning achchiq xotiralari tarzida qalamga oladilar. Tolib Yo‘ldoshning „Bobom ertak aytsalar“ shå’ri båvosita urush qatnashchisining nåvaralariga jang-u jadallar haqidagi ertagi tarzida bitilgan. Bolalarga ertak tuyulgan bu voqåalar aslida ertak emas, oddiy jangchining ko‘rgan-kåchirganlaridir.

„Qilich botir“, „Alpomish“, „Aldar ko‘sa“ asarlarini jon qulog‘i bilan tinglagan bolalarning fashist bosqinchilari to‘g‘- risidagi hikoyadan vujudlari larzaga kåladi.
Bobo o‘z gapini Gitlårning ta’rifidan boshlaydi:
Qo‘ng‘iz mo‘ylov, chalabosh, Gitlår dågan alvasti.
Qilgan mudhish jinoyat, Håch yoddan chiqmas asti. Tag-tugi yo‘q bu maxluq, Odamxo‘r ekan bilsak, Nimalar qilmas edi,
Erkiga qo‘yib bårsak!
Bobo nutqidagi nozik o‘xshatishlar, ayniqsa, Gitlårning odamxo‘rligi, tashqi ko‘rinishining båo‘xshovligi bolalar qulo- g‘ini ding qiladi. Shå’rda bolalarni hayratga solgan narsa Git- lårning ko‘rinishigina emas, balki unga hikoyachining nafratli munosabati hamdir. Boboning Gitlår boshliq fashistlar haqida hikoya qilayotib, g‘azabdan yuzlarining oqarib, o‘zgarishi tinglovchilarda ham, kitobxonda ham Gitlårga nisbatan nafrat uyg‘otadi.
Yuqorida Vatan posbonlarining jasorati ko‘proq o‘zga shaxs, xususan, otalar, ukalar va bolalar tilidan hikoya qili- nishiga to‘xtalgan edik. Ota-onalarning farzandlari yohud far- zandlarning ota-onalari, ukalarning akalar bilan faxrlanishi, o‘zlarini ular jasorati uchun qay jihatdandir daxldor hisob- lashlari tabiiy holdir.

63
Ikkinchi jahon urushidan kåyin o‘tgan davr ichida o‘nlab dostonlar, ertaklar, ertak-dostonlar maydonga kåldi. Jumla- dan, Oybåkning „Zafar va Zahro“, „Bobom“, Q. Muham- madiyning „Dunyoda eng kuchli nima?“, „Solijon“, Shukur Sa’dullaning „Laqma it“, „Ikki donishmand“, Po‘lat Mo‘- minning „O‘rinbosarlar“, „Eh, rosa shirin ekan“, „Xolning jiyron vålosiðådi“, „Oltin nay“, „Jalil eshitgan ertak“, Qud- rat Hikmatning „Toshbaqalar hujumi“, „Bobo dåhqon han- gomasi“, „Chovkar“, „Chirchiq farzandi“, Ramz Bobojon- ning „Cho‘pon o‘g‘li“, Safar Barnoyåvning „Biz dåhqon bolasimiz“, „Oltin shahar haqida afsona“, „Oltin oshiqlar“, Miraziz A’zamning „Aqlli bolalar“, „Bådananing buvisi“, Tursunboy Adashboyåvning „Dovonlar“, „Harflarning sargu- zashti“, Toshpo‘lat Hamidning „Asrorqulning qo‘chqori“, Ergash Raimovning „Bir dona yaproq“, Rauf Tolibning

„Såhrgar do‘stim bor“, „Maqtanchoq“, Azim Usmonning
„G‘aroyib Ajdarho“, Kavsar Turdiyåvaning „Toshkåsarlar mamlakatida“ kabi ertak va ertak-dostonlar yaratildi.
Shoir Po‘lat Mo‘min „Ko‘ngil istar yaxshilik“ asarida bolalar o‘rtasidagi do‘stlik, birodarlik, o‘qituvchi va jonajon maktabga muhabbat, birlik, baynalmilallik masalalarini ilgari suradi. Bolalar hayotida sodir bo‘ladigan yutuq va kamchi- liklar badiiy bo‘yoqlarda, qiziqarli epizodlarda chizib båriladi. Bir so‘z bilan aytganda, maktab o‘quvchilarining jozibali hayoti zavq-shavq bilan tasvirlanadi.
Shoir, eng avvalo, yangi „mahallaning chiroyi“ bo‘lgan jonajon maktab binosi haqiqatan ham „bilim saroyi“ga aylanib kåtganligini maroq bilan tasvirlaydi. Ana shundan kåyingina o‘quvchini bu yårda ta’lim-tarbiya olayotgan o‘z qahramonlari bilan tanishtiradi. Dostonning har bir sahifasida ezgulik, oliy- janob insoniy fazilatlar qabartirilgan holda yoritiladi. Asarning asosiy sujåt chizig‘ini tashkil etgan O‘ktam obrazi yosh ki- tobxonni o‘ziga maftun etib oladi. U juda sho‘x, olov qalbli. Tomda varrak uchirib yurib yiqilib tushgan, shuning uchun
„miyasi sal lat yågan“. Natijada asab kasaliga giriftor bo‘lgan. O‘ktam oqko‘ngil, rostgo‘y, haqiqatchi bola. U hayotga haqi- qat ko‘zi bilan qaraydi, boshqalarning ham shunday bo‘li- shini istaydi. Ammo o‘zi o‘qiydigan sinfda Tolibga o‘xshagan ba’zi o‘yinqaroq, qitmir, shoir so‘zi bilan aytganda „olifta“ bolalar uning jig‘iga tågadi, asabini buzadi, kasalini qo‘zg‘ay-

64
di, båmorligi sababli sinfdan sinfga o‘tolmaganini yuziga soladi. Yaxshi gapning shaydosi bo‘lib qolgan O‘ktamning kasali qo‘zg‘ab, yiqilib qolishi yosh kitobxonda O‘ktamga nisbatan chuqur achinish, Tolibga nisbatan esa nafrat hissini uyg‘otadi.

Bir nåcha kundan so‘ng tuzalib kåtgan O‘ktam o‘qishga sho‘ng‘ib kåtadi. Tolib o‘qituvchi Shokir akaning kasal bo‘lib qolganini eshitib, xursand bo‘ladi, darrov o‘yin-kulgi, bå- korchilik haqida og‘iz ko‘pirtirib gap sotadi:
Shokir akamiz bu gal Yaxshiyam bo‘bdi kasal. Darsga kålmasmush ancha, O‘ynaymiz xohlagancha, —
dåb, båmor bo‘lib qolgan ustoziga achinish o‘rniga xursand- chiligini bildiradi. Bu gap O‘ktamga og‘ir botadi. Shunda u Tolibni yaxshilikka chaqiradi, båmor odamga, o‘qituvchi-us- tozga bunday munosabatda bo‘lmaslik kårakligini uqtiradi. Le- kin janjalkash Tolib bu gaplarga quloq solish o‘rniga O‘ktam- ning jig‘iga tågadi, asabini buzadi, uni musht ko‘tarishga maj- bur qiladi. Kasali qo‘zg‘agan O‘ktam yana shifoxonaga tushib qoladi. Sinfdagi ayrim o‘quvchilar Tolibni urib qochib kåtdi, dågan gap tarqatishadi. Faqat samimiy do‘st Qodirgina bu gapga ishonmaydi. O‘ktamning båozor, sofdil ekanligini isbot- lashga urinadi.
Tolib O‘ktam ustidan o‘qituvchi-ustozlarga arz qiladi. O‘k- tamning uyiga otasini boshlab boradi. Låkin voqåa davomida kitobxon Tolibning chaqimchi, o‘qishga xushi yo‘q, gårday- gan bola ekanini bilib oladi.
Dostonda jamoat tarbiyasining ahamiyati g‘oyatda chuqur ifodalangan. O‘ktam sog‘ayib o‘qishga qaytadi. O‘ktam va Tolib janjali muhokamasiga bag‘ishlanib o‘tkazilgan sinf majlisi dostonning eng avj nuqtasi hisoblanadi. Bu yårda haqiqat- go‘ylik, a’lo o‘qish, do‘stlarni, kattalarni hurmat qilish, ax- loq-odobda boshqalarga o‘rnak bo‘lish kabi masalalar targ‘ib etiladi. Yolg‘onchilik, båodoblik, o‘zgalarni månsimay, xud- binlik qilish qoralanadi.
Qodirning yig‘ilishdagi so‘zi, ayniqsa, xaraktårlidir. U haq gapni aytadi. O‘ktamning gunohsiz, Tolibning esa aybdor ekanligini birma-bir isbotlaydi, hammani o‘z fikriga ishontira biladi. Natijada Tolib dakki yåydi, o‘z qilmishini bo‘yniga

2. 
   ^{— Bolalar adabiyoti va ifodali o‘qish} 65
   

olib, båmor o‘rtog‘ini nojo‘ya xafa qilib yurgani uchun ichi achiydi.
Asarning oxirida Tolib avvalgi gårdaygan, olifta, dimog‘- dor bola emas, balki oddiy, shirinsuxan o‘quvchiga aylanadi:
Bir qarang-chi Tolibga, Emas uncha olifta.
Gaplashsangiz agarda Ancha tushgan egardan¾
„Ko‘ngil istar yaxshilik“ dostoni, ba’zi nuqsonlardan qat’i nazar, qahramonlarning hayotiyligi, jonliligi, ularning olg‘a intilishlari, haqiqiy inson bo‘lib kamol topishga harakat qi- lishlari bilan qimmatlidir. Zotan, turmush tarzi, ijtimoiy mu- hit o‘zgarishi natijasida bolalar tasavvurlari, fikrlari, tushun- chalari, qisqasi, onglari ham o‘zgarishi tabiiy ekanligi shu zaylda ochib båriladi.
Hozirgi zamon o‘zbåk bolalar adabiyotida shå’riyat ri- vojlangani kabi nasrda ham salmoqli asarlar yuzaga kåldi. Yozuvchilarning yangidan-yangi avlodlari kamol topdi. Ay- niqsa, himoyachilik o‘sdi. Bolalarning yoshi, qiziqishi, dunyo- qarashiga to‘la javob båra oladigan hikoyalar bunyod etildi. Hakim Nazir, Yoqubjon Shukurov, Shukur Sa’dulla, Nosir Fozilov, Xudoybårdi To‘xtaboyåv, Turg‘unboy G‘oiðov, Rah- mat Azizxo‘jayåv, Latif Mahmudov, Farhod Musajon, Sobir Yunusov, Oqiljon Husanov, Mahmud Murodov, Nodir Na- zarov, Ergash Raimov, Safar Barnoyåv, Abdusaid Ko‘chi- mov, Rauf Tolib, Anvar Obidjon va boshqalarning bolalarga mo‘ljallangan o‘nlab hikoyalar to‘plamlari bosilib chiqdi.
Juda ko‘p hikoyalarda kichkintoylarning hayotlari o‘z ifo- dasini topmoqda. Shodmonbåk Otaboyåvning „Itolg‘i“ hikoyasi qush, qurt-qumursqalarni såvish, ardoqlashga qaratilgan. Itolg‘i chumchuq va chug‘urchiqlarni tutib olib yåydigan qush. Shukurali aka itolg‘ini jiyani Shavkatga sovg‘a qiladi. Shavkat uzum qo‘riqlashda undan foydalanmoqchi edi. Ammo qush ularnikida o‘zini erkin såzmaydi. Buning sababini surishtir- ganda Shavkatning otasi bu maxluq ozod va erkinlikni qo‘m- sayotganligini tushuntiradi. Shavkat qushlarni yaxshi ko‘ra- digan, rahmdil bola. U itolg‘ini qafasda uch kun zo‘rg‘a ush- lab turadi. Qafasda qush emas, o‘zi o‘tirgandåk bo‘ladi va it- olg‘ini qafasdan butunlay chiqarib yuboradi. Qush bolaga rah- mat, dågandåk parvoz qilib kåtadi.
66
Bolalar qissachiligida ham ko‘plab yaxshi asarlar yaratildi, adiblarning yangi-yangi avlodlari kamol topdi. Oybåk, G‘afur G‘ulom, Abdulla Qahhordan tortib, bugungi kunga qadar hisoblaydigan bo‘lsak, ularning soni nihoyatda o‘sdi. Bunga misol qilib Hakim Nazir, Shukur Sa’dulla, Mirzakalon Is- moiliy, Xudoybårdi To‘xtaboyåv, Hojiakbar Shayxov, Anvar Obidjon, Latif Mahmudov, Nosir Fozilov, Farhod Musa- jon, Habib Po‘latov, Muqimjon Niyozov, Rustam Rahmo- nov, Iboxon, Shukur Xolmirzayåv, Oqiljon Husanov, Marva Jaloliddinova, Asad Dilmurod, Abdusaid Ko‘chimov, Ergash Raimov, Mamatqul Hazratqulov, G‘affor Xotamov va bosh- qalarni ko‘rsatish mumkin.
Bu davr bolalar qissachiligining mavzu doirasi juda kån- gaydi. Kattalarning måhnati, ularning jasoratlari („Yonar daryo“); ikkinchi jahon urushida ishtirok etish („Rustam- jonning sarguzashtlari“); tobora gullab-yashnab borayotgan go‘zal shaharlarimiz va bag‘rikång, insonparvar odamlarimiz („Komandirning boshidan kåchirganlari“); o‘tmishda zulmkor- ga qarshi kurash, baxtli va yorug‘ kun uchun intilish („Ka- chal polvon“); ikkinchi jahon urushi davrida bolalar hayoti va ularning daladagi faoliyati („Changalzordagi sharpa“); yåtim- yåsir bolalarning turmushlari („Ulug‘ kun“, „Sån yåtim emas- san“); chorvadorlarga ko‘mak („Oq otli“); o‘quvchilarning dalachilik brigadalari („Zamon“); sho‘x, o‘zboshimcha bolalar va ularning qayta tarbiyasi („Bizning roman“) kabi mavzular bu davr qissachiligida yåtakchi o‘rinda turadi.
Hakim Nazirning „Yonar daryo“ qissasining asosiy qah- ramoni Damir. U otadan erta judo bo‘lgan. Adib boshda bolani sho‘x, onaning gapiga quloq solmaydigan, yaxshi o‘qimay- digan, o‘zboshimcha qilib ko‘rsatadi. Bolaning bu salbiy to- monlari quyidagi lavhada shundoqqina ko‘zga tashlanib turadi:
„Buvim bilan oyim ayvondan turib kåtishlari bilanoq, mån lið etib o‘tinxonaga o‘tdim. U yårda tovuq katagi bor edi. Mo‘ralab ko‘rdim. Tovuq tuxum qo‘yibdi-yu, chiqib kåtibdi. Bir emas, ikkita tuxum. Ushlab boqsam, hali iliqqina. U yoq- bu yoqqa alanglab oldim-da, tuxumning ikki yog‘ini cho‘p bilan chumchuq ko‘ziday tåshib, og‘zimga xo‘p etuvdim, liq- qa kåtdi. Qani endi ustidan yumshoq non bo‘lsa, yåb yubor- sang. Oyoq uchida oshxonaga kirdim-da, yarimta bo‘lkachani cho‘ntakka urib chiqdim. Yana kålib stulimga o‘tirdim. Bir-

67
dan hiqichoq tutib qoldi. Hiqichoq bosilarmikan dåb vodo- provoddan bir hovuch suv ham ichib oldim. Qornim to‘ygan- ga o‘xshaydi. Endi daftardagi harflar, raqamlar uchishni qo‘- yib, o‘z o‘rniga qo‘ndi. Låkin qo‘ngani bilan miyamga kirma- di. Någaki, uy ichidan oyimning yig‘i aralash ovozi eshi- tilayotgan edi. U buvimga dårdi: „Bu måni kuydiradiganga o‘xshaydi. Tåpasida haq dåb tursangiz, ishga qaraydi, bo‘lma- sa yo‘q. Påshanam sho‘r bo‘lmasa¾“

Yozuvchi Damir bilan Sulton amaki munosabatlari tasviri orqali inson tarbiyasida ota-onaning roliga alohida urg‘u båradi. Qissada Gazlidagi hayot, odamlarning turmushi, Bo‘ron va Qo‘ldoshlarning axloq-odoblari ham Damirning oyoqqa turib olishida asosiy manba bo‘lib xizmat qilishi ko‘rsatiladi.
Rustam Rahmonov „Changalzordagi sharpa“ qissasi bilan ikkinchi jahon urushi davri bolalarining tinib-tinchimas ob- razlarini yaratib bårdi. Axir urush dahshatlari uzoq Toshota qishlog‘ida ham aks-sado bårgan edi-da. Toshotaliklar kåchani kåcha, kunduzni kunduz dåmay, dushman bilan g‘oyibona jang qiladilar. Ha, urush tashvishi kattaga ham, kichikka ham baravar tushgan edi.
Otash o‘jar, o‘z aytganidan qolmaydigan bola. Yozuvchi bu bola obraziga shunday ta’rif båradi: „O‘jar odamning, ayniqsa, o‘jar bolaning tabiati qiziq. Undaylarni bir narsaga o‘chakishtirib bo‘lmaydi. Qilaman dåsa qiladi, o‘laman dåsa o‘ladi. Aytganini qilish uchun håch narsadan toymaydi. Bo‘l- masa, Otash onasining issiq bag‘rini håcham tark etmasam dåydi. Låkin o‘jarlik! Ha, hammasiga uning shu o‘jarligi, shart kåsarligi aybdor“.
Otash någa bunchalik o‘jar. Uning o‘jarligiga davr, urush sababchi. Bola otasini qattiq sog‘ingan. U otasini ko‘rmoqchi, nåmis-fashistlarga qarshi kurashda otasiga ko‘maklashmoqchi. Ammo ota uzoqda. Unga yåta olmagan bolaning få’l-atvori ham juda boshqacha. Hamma kasallik mana shunda.
Rohat kampir qishloq bolalarini to‘plab juda ajoyib-g‘a- royib ertaklar aytib båradi. U aytgan ertaklar orasida pahla- vonlar, dovyuraklar, såhrgarlar, ishyoqmas-u dangasalar, turli alvasti-yu jinlar bor.
Otash bugun ajinalardan birini tutish bilan band. U cha- kalakzorga bormoqchi, bir ajinani tutib, uni yalintirib-yalin- tirib, kåyin „Bor, Gitlårni tutib kål, dåyman. Uni tutib kåla-

68
di, o‘shanda Gitlårni uchastkovoy militsionårga båraman. Kå- yin rosa qiynab o‘ldirishadi. O‘shanda urush ham tugaydi. Hamma urushdan kåladi, dadam ham... Kåyin ajinaning so- chini qaytarib båraman¾“ dåmoqchi.

Otash ana shunday o‘y-xayollar bilan Qo‘tirbuloq tomon yo‘l oldi. Bu chakalakzor to‘g‘risida Toshotada qanchadan- qancha afsonalar to‘qilmagan. „Chakalak“ so‘zining o‘zi bo- lalarnigina emas, hatto kattalarni ham såskantirib, qo‘rquvga solib kålgan. Onalar injiq, yig‘loqi bolalarini „Gapimga kir- masang, chakalakzorga eltib tashlayman“ dågan po‘pisa bilan tiyib kålishgan. Bu joy — alvastilar makoni, ins-jinslar bazm quradigan maydon! Bu yårda jin-alvastilarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rganlar bor Toshotada, dåyishlariga qaramay, u o‘z baxti- ni sinab ko‘rmoqchi.
Bola o‘sha dahshatli chakalakzor bag‘rida kåchasi uzoq o‘tirdi, qorni ochdi, sovqotdi. Ajinalarni kuta-kuta mijjalari qotib kåtdi — kiðriklari yumilsa ochilmaydi, ochilsa yumilmay- di. Shu payt allaqayoqdan dang‘ir-dang‘ir childirma chalishib, bir gala yasangan qizlar kålib qolishdi. Birpasda o‘rtaga gulxan yoqib, atrofida o‘ynab kåtishdi. Otash u yon-bu yoniga alang- lab qarasa, chakalakzordan darak qolmabdi. Shu onda jajji qizchasini opichlab, ayasi kålib qolsa bo‘ladimi! U nuqul qah- qah urib kuladi. Kåla solib alanga ustidan sakrab o‘tdi-da, o‘yinga tusha boshladi. Birdan boyagi qizlar sårjun maxluqlarga aylanib, Otashning ayasini qurshab olishdi. Ukasini silab- siltab tortishdi-da, olovga uloqtirishdi. Ayasini bo‘lsa, har biri panshahaday panjalari bilan bo‘g‘a kåtishdi. Otash ajinalar to‘dasiga tashlanib, onasini qutqarmoqchi bo‘ldi. Biroq qarasa, oyoqlari yo‘q. Ovozining boricha qichqirsa ovozi chiqmaydi¾
Ha, u uyqusida alahsirar edi. Endi u ajinalarning borligiga ishonmay qo‘ydi. Chunki Rohat kampirning ertagi faqat af- sona ekanligiga bugun aqli yåtdi. Ammo Otash hayotda bo‘sh kåladigan bolalardan emas. O‘zicha sirli bu chakalakzorni o‘z- lashtirishga kirishdi. Bu ishda unga Obidaxon va Xurshidjonlar ko‘mak bårishdi. Chakalakzor o‘rnida mo‘l-ko‘l paxta hosili bitdi. Bu esa urush davri bolalarining frontga katta sovg‘asi edi. Bu davr bolalar qissachiligida sarguzasht, ilmiy-fantastika janrlari ham rivoj topdi. Xudoybårdi To‘xtaboyåv („Sariq dåvni minib“, „Qasoskorning oltin boshi“, „Shirin qovunlar mamlakatida“), Hojiakbar Shayxov („Samo måhvaridagi na-

69
moyish“, „Shom kamari“, „Ajdodlar xotirasi“), Mahkam Mahmudov („Yevropaning o‘g‘irlanishi“), Anvar Obidjon („0099 nomårli yolg‘onchi“, „Dahshatli Måshpolvon“), Ol- loyor („Fazogir chumoli“), Oqiljon Husanov („Tog‘da o‘sgan bola“) va boshqalarning qalamiga mansub asarlar shular jum- lasiga kiradi.

Bolalar tarbiyasida dramaturgiya janrida yaratilgan asarlar ham katta rol o‘ynaydi. Hakim Nazir, Adham Rahmat, Po‘lat Mo‘min, Mamarasul Boboyåv, Turg‘unboy G‘oyibov, Nari- mon Orifjonov, Latif Mahmudov, Farhod Musajon, Rav- shan Yoriyåvlarning pyåsalari o‘zining bolalarbopligi bilan kichkintoylar quvonchiga quvonch qo‘shib kålmoqda.
So‘nggi yillar bolalar dramaturgiyasida Ravshan Yori- yåvning „Oq buloq“ (bir pardali) pyåsasi alohida ajralib tura- di. Asar qahramonlari — Qudrat, Jasur, Gulshan, O‘rmonchi bobo, Go‘zal qiz, Olmaxon, Qora dåv, Qari shayton, May- moq shayton, Kichik shayton va boshqalar.
Bolalar o‘rmonda karnaval o‘tkazishmoqchi. Hamma bu marosimga hozirlik ko‘rmoqda. Ammo ichi qora, qizg‘anchiq Qora dåv-u shaytonlar bunga qarshi, nima bo‘lganda ham kar- navalni o‘tkazmaslik, odamlarga pand bårish råjalarini tuzadi- lar. Shifobaxsh, hammaning dardiga malham bo‘ladigan ko‘za- chadagi Oqbuloq suvini zaharli suvga almashtirib, bolalarni nobud qilmoqchi bo‘ladilar. Shu payt bolalarga Olmaxon yor- dam qo‘lini cho‘zadi. Shaytonlar o‘zlari yasagan ko‘zadagi zaharli suvni ichib, halok bo‘ladilar.
Shu zaylda hozirgi zamon o‘zbåk bolalar adabiyoti rivoj- lanishda davom etmoqda. U yangi yozuvchilar, yangi asarlar bilan tobora boyib bormoqda. Bir so‘z bilan aytganda, bu adabiyot mustaqil O‘zbåkistonimizning tobora gullab-yashnashi uchun xizmat qilmoqda.


Darsni mustahkamlash uchun savollar:

1. 
   O‘zbåk bolalar adabiyotining bosib o‘tgan tarixiy yo‘li?
   
2. 
   Bolalar shå’riyati?
   
3. 
   Bolalar adabiyotida hikoyachilik, qissachilik, dramaturgiya?
   
4. 
   Bolalar adabiyotida o‘qish, odob, ona-Vatanga muhabbat, do‘stlik?
   

70