O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni Saqlash Vazirligi

Ishlatilishi. Alkenlar xalq xo`jaligida turli maqsadlarda ishlatiladi. Ulardan asosan polimer mahsulotlar olinadi. Polietilendan turli apparatlarning detallari, vodoprovod quvurlari, issiqxonalar uchun plyonkalar, uy–ro`zg`or buyumlari tayyorlanadi. Polipropilendan turli apparatlarning detallari, yupqa plyonkalar, arqonlar, yuqori darajadagi izolyatsion materiallar tayyorlashda foydalaniladi. Polivinil xloriddan sun`iy charm, plash, kleyonka, quvurlar ishlab chiqarishda, elektr simlar uchun izolyatsion materiallar sifatida ishlatiladi. Politetraftoretilendan vintellar, qorg`ich vallar, nasoslar, kislota va ishqorlarga chidamli asbob–uskunalar va kabellar tayyorlashda foydalaniladi.

Takrorlash uchun savollar va masalalar

1. Qanday turdagi uglevodorodlar to`yinmagan etilen qatori uglevodorodlari deb ataladi, ularning gomologik qatorini sanab bering.

2. Alkenlar ratsional va xalqaro nomenklaturaga ko`ra qanday nomlanadi?

3. Alkenlarda izomeriya qaysi moddadan boshlanadi, ular molekulalarida qanday izomeriya turlari uchraydi?

4. Laboratoriya sharoitida va sanoatda alkenlar qanday usullar bilan olinadi?

5. Alkenlar qanday turdagi fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi?

6. Xalq xo`jaligida alkenlar qanday maqsadlar uchun ishlatiladi?

7. Etilen va 2, 3, 4–trimetilpenten–1 ning tuzilish formulasini yozib bering.

8. Buten–1 va penten–2 ga vodorod, vodorod xlorid va xlorlarning birikish reaksiya tenglamalarini yozing.

9. Geksen va geptenning to`g`ri zanjirli izomerlari formulalarini yozing.

10. Markovnikov qoidasi bo`yicha propen, buten–1 va penten–1 larga vodorod xlorid, vodorod bromid va vodorod yodidlarning birikish reaksiya tenglamalarini yozing.

11. Vagner reaksiyasi bo`yicha propen, buten–2 va penten–3 larning oksidlanish reaksiya tenglamalarini yozing.

12. Propen, buten–1, penten–2 va geksen–3 larning polimerlanish reaksiya tenglamalarini yozing.
Mavzuga oid tayanch iboralar.

1.Toyinmagan etilen qatori uglevodorodlar – molekulalari da uglerod atomi orasida qoshbog bolgan ochiq zanjirli uglevodorodlardir.

2. Polimerlar - bitta moddaning kopchilik bir xil molekulalarining polimerlanishi natijasida bitta yirik molekulaga aylangan maxsulotlardir.

3. Polimerlanish reaksiyasi – quyi molekulali bir xil, kopchilik monomerlarning ozaro birikib katta molekulyar massaga ega bolgan murakkab molekulaga aylanish reaksiyasidir.

4. Gidrogenlanish – katalizator ishtirokida vodorod biriktirib olish reaksiyasidir.

Mavzuga oid adabiyotlar.

1. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun, Toshkent, «O`qituvchi», 2001.

2. G. E. Rudzitis, F. G. Feldman. Organik kimyo. 10–sinf darsligi, Toshkent, «O`qituvchi», 1992.

3. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. Umumiy kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.

4. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. Kimyo. Toshkent, «O`zbekiston», 2002.

5. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. Organik kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.

Mavzu-14: Alkadiyenlar.
Reja:

• 
  Alkadiyenlarning nomenklaturasi va gomologik qatorini;
  
• 
  Diyen uglevodorodlar kimyoviy xossalarini, olinish usullarini;
  
• 
  Tabiiy kauchuk va sintetik kauchuklarni;
  
• 
  Alkadiyenlarning xalq ho’jaligidagi va tibbiyotdagi ishlatilishi, ahamiyati.
  

Uglerod zanjirida ikkita qo`shbog` mavjud bo`ladigan uglevodorodlar to`yinmagan diyen qatori uglevodorodlari deb ataladi. Ularning xalqaro nomi alkadiyenlar, tarixiy nomi esa diolefinlar deyiladi. Ularning tarkibi umumiy C_nH_2n–2 formula bilan ifodalanib, ular atsetilen qatori uglevodorodlariga izomerlardir.

To`yinmagan diyen qatori uglevodorodlari qo`shbog`larning joylashgan

o`rniga qarab quyidagi turlarga ajratiladi:

1. Kumulyatsiyalangan yoki tutashgan diyen uglevodorodlar–bunday diyen uglevodorodlarda ikkala qo`shbog` bitta uglerod atomiga birikkan bo`ladi. Ularning birinchi vakili CH₂=C=CH₂–allen deb ataladi, shuning uchun ular allen uglevodorodlar deb ham nomlanadi.

2. Konyugirlangan yoki oralatma qo`shbog`li diyen uglevodorodlar–ularda ikkita qo`shbog` orasida bitta birlamchi bog`lanish joylashgan bo`ladi. Masalan: CH₂=CH–CH=CH₂–divinil yoki butadiyen–1,3.

3. Ajratilgan qo`shbog`li diyen uglevodorodlar–bu turdagi diyen uglevodorodlarda ikkita qo`shbog` ikki yoki undan ortiq birlamchi bog`lanishlar bilan ajratilgan bo`ladi. Masalan:

CH₂=CH–CH₂–CH₂–CH=CH₂–geksadiyen–1,5.

Izomeriyasi va nomenklaturasi. To`yinmagan diyen qatori uglevodorodlarning izomeriyasi qo`shbog`lar va tarmoqlangan radikallarning joylashgan o`rniga bog`liq bo`ladi. Masalan:

CH₂=C=CH–CH₃ CH₂=CHCH=CH₂

butadiyen–1,2 butadiyen–1,3

Ba`zi diyen uglevodorodlar tarixiy nomlar bilan ataladi. Masalan, CH₂=C=CH₂–allen, CH₂=CHCH=CH₂–eritren deb ataladi.

Ratsional nomenklatura bo`yicha diyen uglevodorodlar nomlanganda etilen qatori uglevodorodlari radikallari nomi oldiga –di qo`shimchasi qo`shiladi. Masalan,

CH₂=CHCH=CH₂–divinil, CH₂=CH–CH₂–CH₂–CH=CH₂–diallil.

Xalqaro nomenklaturaga ko`ra diyen qatori uglevodorodlarning nomi to`yingan uglevodorodlar nomidan oxirgi –n harfini –diyen qo`shimchaga almashtirisb hosil qilinadi. Agar zanjir tarmoqlangan holatda bo`lsa, ikkita qo`shbog` tutgan asosiy zanjir topiladi, birikkan radikallar holati ko`rsatiladi, qo`shbog`lar o`rni modda nomidan keyin ko`rsatiladi. Masalan,

CH₂=CHCH=CH₂ CH₂=CH–CH₂–CH₂–CH=CH₂

butadiyen–1,3 geksadiyen–1,5

Olinish usullari. Diyen qatori uglevodorodlari asosan quyidagi usullar bilan olinadi:

1. Etil spirt bug`larini katalizator ustidan o`tkazilganda (S. V. Lebedev reaksiyasi) butadiyen–1,3 hosil bo`ladi:

2CH₃CH₂OH  CH₂=CHCH=CH₂ + H₂ + 2H₂O

2. Sanoatda butadiyen butanni katalitik degidrogenlash usuli bilan olinadi:

CH₃CH₂CH₂CH₃  CH₂=CHCH=CH₂ + 2H₂

3. Izopentanni (2–metilbutanni) katalitik degidrogenlash yo`li bilan izopren olinadi:

CH₃CHCH₂CH₃  CH₂=CCH=CH₂ + 2H₂

CH₃ CH₃

Fizikaviy xossalari. Divinil (butadiyen–1,3) oson suyuqlanadigan gaz va izopren (2–metilbutadiyen–1,3) qaynash harorati past bo`lgan suyuqlik. Ayrim diyen qatori uglevodorodlarning fizikaviy xossalari keltirilgan.

Ayrim to`yinmagan diyen qatori uglevodorodlarining fizikaviy xossalari.

Nomi	Formulasi	Tsuyuqlanish, ^0C	Tqaynash, ^0C	Nisbiy zichligi,
Propadiyen	CH2=C=CH2	–136,1	–34,3	0,662
Butadiyen–1,2	CH3–CH=C=CH2	–	+10,3	0,676
Butadiyen–1,3	CH2=CH–CH=CH2	–113,0	–4,5	0,650
Pentadiyen–1,2	CH2=C=CH–CH2–CH3	–	+44,7	0,690
Pentadiyen–1,3	CH2=CH–CH=CH–CH3	–87,5	+42,0	0,683
Pentadiyen–2,3	CH3–CH=C=CH–CH3	–	+49,0	0,702
Pentadiyen–1,4	CH2=CH–CH2–CH=CH2	–148,3	+26,1	0,661
3–metal–butadiyen–1,2	CH2=C=C(CH3)–CH3	–	+40,5	0,688
2–metal–butadiyen–1,3	CH2=C(CH3)–CH=CH2	–120,0	+34,1	0,685

Kimyoviy xossalari. Kimyoviy xossalari jihatidan kumulyatsiyalangan va ajratilgan diyen uglevodorodlar to`yinmagan etilen qatori uglevodorodlarga o`xshaydi.

1. Biriktirib olish reaksiyalari. a) Vodorodni biriktirib olish alkinlarga o`xshash ikki bosqichda amalga oshadi, dastlab etilen qatori uglevodorodlari, so`ngra metan qatori uglevodorodlari hosil bo`ladi;

CH₂=C=CH₂ + H₂  CH₃CH=CH₂ + H₂  CH₃CH₂–CH₃

b) Vodorod galogenidlarni birikishi ikki bosqichda amalga oshadi, dastlab alkenlarning galogenli hosilalari, so`ngra alkanlarning galogenli hosilalari hosil bo`ladi;

CH₂=C=CH₂ + HCl  CH₃CCl=CH₂ + HCl  CH₃CCl₂CH₃

c) Galogenlarning birikishi ham ikki bosqichda amalga oshadi, dastlab alkenlarning digalogenli hosilalari, so`ngra alkanlarning tetragalogenli hosilalari hosil bo`ladi;

CH₂=C=CH₂ + Br₂  CH₂BrCBr=CH₂ + Br₂ 

 CH₂BrCHBr₂CH₂Br

Oralatma qo`shbog`li diyen uglevodorodlarning kimyoviy xossalari jihatidan alkenlardan keskin farq qiladi. Birinchidan, ularning reaksiyaga kirishish qobiliyati kuchli bo`lib, biriktirib olish reaksiyalari o`ziga xos tarzda boradi.

CH₂=CH–CH=CH₂ + H₂  CH₃–CH=CH–CH₃

CH₂=CH–CH=CH₂ + HCl  CH₃–CH=CH–CH₂Cl

CH₂=CH–CH=CH₂ + HBr  CH₃–CH=CH–CH₂Br

CH₂=CH–CH=CH₂ + Cl₂  CH₂Cl–CH=CH–CH₂Cl

Diyen qatori uglevodorodlarning nomi to`yingan uglevodorodlar nomidan oxirgi harfini –diyen qo`shimchaga almashtirisb hosil qilinadi. Masalan, CH₂=CHCH=CH₂ CH₂=CCH=CH₂ (izopren)

butadiyen–1,3 (divinil) CH₃ 2–metilbutadiyen–1,3

Diyen qatori uglevodorodlarining umumiy xalqaro nomi–alkadiyenlardir.

Divinil (butadiyen–1,3) oson suyuqlanadigan gaz va izopren (2–metilbutadiyen–1,3) qaynash harorat past bo`lgan suyuqlik.

Kimyoviy xossalari jihatidan ular to`yinmagan uglevodorodlarga o`xshaydi.

CH₂=CHCH=CH₂ + Br₂  CH₂BrCH=CHCH₂Br

Butadiyen etil spirt bug`larini katalizator ustidan o`tkazilganda (S. V. Lebedev usuli) hosil bo`ladi:

2CH₃CH₂OH  CH₂=CHCH=CH₂ + H₂ + 2H₂O

Sanoatda butadiyen butanni katalitik digidrogenlash usuli bilan olinadi:

CH₃CH₂CH₂CH₃  CH₂=CHCH=CH₂ + 2H₂

Izopentanni (2–metilbutanni) katalitik digidrogenlash yo`li bilan izopren olinadi: CH₃CHCH₂CH₃  CH₂=CCH=CH₂ + 2H₂

CH₃ CH₃

Tabiiy va sintetik kauchuklar. Kauchuklar–elastik materiallar bo`lib, ulardan vulkanlash (S bilan birga qizdirish) yo`li bilan rezina olinadi. Kauchuklardan samolyot, avtomobil va velosipedlarning g`ildiraklari uchun pokrishka va kameralar tayyorlanadi. Ular elektr izolyatsiyasi uchun, sanoat mahsulotlari va tibbiyot asboblari ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.

Tabiiy kauchuk kimyoviy tarkibiga ko`ra yuqori molekulyar to`yinmagan uglevodorod bo`lib, tarkibi (C<sub>5</sub>H<sub>8</sub>)<sub>n</sub>, bunda n 1000 dan 3000 gacha bo`ladi. Tabiiy kauchuk–izoprenning polimeri:

n CH₂=CCH=CH₂  (CH₂=CCH=CH₂)_n

CH₃ CH₃

U kauchukli o`simliklarning, asosan Braziliyada o`sadigan geveya daraxtining shurasidan olinadi.

Sanoat miqyosida sintetik kauchuk dastlab 1932 yilda sobiq SSSR da S. V. Lebedev usuli bilan olingan. U divinilni Na katalizatori ishtirokida polimerlab olinadi. n CH₂=CHCH=CH₂  (CH₂CH=CHCH₂)_n

butadiyen–1,3 sintetik kauchuk (polibutadiyen)

Lebedev usuli bilan sintetik kauchuk olish uchun xomashyo sifatida etil spirti ishlatilgan. Endilikda butanni katalitik degidrogenlash yo`li bilan butadiyen olish usuli ishlab chiqilgan.

Hozirgi vaqtda strukturasi tabiiy kauchuknikuga o`xshash stereoregulyar tuzilgan (unda metil guruhlari qat`iy muayyan tartibda joylashgan) izopren kauchuk ishlab chiqarish yo`lga qo`yilgan. Stereoregulyar tuzilishli butadiyen kauchuk ham olingan, u divinil kauchuk deyiladi. Stereoregulyar tuzilgan izopren va divinil kauchuklar xossalari jihatidan tabiiy kauchukka yaqin turadi, divinil kauchuk esa yedirilishga chidamliligi jihatidan hatto tabiiy kauchukdan ustun turadi.

Tabiiy va sintetik kauchuklarning sifatini yaxshilash uchun ular rezinaga aylantiriladi. Rezina–bu vulkanlangan kauchuk. Vulkanlashning mohiyati shundan iboratki, kauchukning chiziqsimon (ipsimon) molekulalariga qo`shbog`lar bor joyda S atomlari birikadi va bu molekulalarni go`yo bir–biriga tikadi. Vulkanlash natijasida yopishqoq va bo`sh kauchuk elastik rezinaga aylanadi. Rezina kauchukdan puxta va harorat o`zgarishlariga chidamliroq bo`ladi.

II. Polimerlanish reaksiyalari. Ikkinchidan, oralatma qo`shbog`li diyen uglevodorodlar nihoyatda oson polimerlanadi. Polimerlanish jarayonida har bir diyen molekulasidagi qo`shbog`lar uziladi, birinchi va to`rtinchi uglerod atomlari yordamida birikadi va uzun zanjirli kauchuksimon birikma hosil bo`ladi.

CH₂=CH–CH=CH₂ + CH₃–CH=CH–CH₃ 

 –CH₂–CH=CH–CH₂–CH₂–CH=CH–CH₂–

nCH₂=CH–CH=CH₂  (–CH₂–CH=CH–CH₂–)_n

butadiyen polibutadiyen kauchuk

Tabiiy va sintetik kauchuklar. Tabiiy kauchuk kimyoviy tarkibiga ko`ra yuqori molekulyar to`yinmagan uglevodorod bo`lib, tarkibi (C<sub>5</sub>H<sub>8</sub>)<sub>n</sub> dan iborat, bunda n 1000–3000 atrofida bo`ladi. Tabiiy kauchuk–izoprenning polimeri hisoblanadi:

nCH₂=CCH=CH₂  (CH₂=CCH=CH₂)_n

CH₃ CH₃

U kauchukli o`simliklarning, asosan Braziliyada o`sadigan geveya daraxti, bundan tashqari ko`k–sag`iz va tov–sag`iz o`simliklarining shirasidan olinadi.

Sanoat miqyosida sintetik kauchuk birinchi marta 1932 yilda Rossiyada akademik S. V. Lebedev usuli bilan olingan. Sintetik kauchuk divinilni Na katalizatori ishtirokida polimerlash yo`li bilan olinadi.

nCH₂=CHCH=CH₂  (CH₂CH=CHCH₂)_n

butadiyen–1,3 sintetik kauchuk (polibutadiyen)

Hozirgi vaqtda strukturasi tabiiy kauchuknikiga o`xshash stereoregulyar tuzilgan (unda metil guruhlari qat`iy muayyan tartibda joylashgan) izopren kauchuk ishlab chiqarish yo`lga qo`yilgan. Stereoregulyar tuzilishli butadiyen kauchuk ham ishlab chiqarilgan, u divinil kauchuk deyiladi. Stereoregulyar tuzilgan izopren va divinil kauchuklar xossalari jihatidan tabiiy kauchukka yaqin turadi, divinil kauchuk esa yedirilishga chidamliligi jihatidan hatto tabiiy kauchukdan ustun turadi.

Tabiiy va sintetik kauchuklarning sifatini yaxshilash maqsadida ular rezinaga aylantiriladi. Rezina–bu vulkanlangan kauchuk. Vulkanlashning mohiyati shundan iboratki, kauchukning chiziqsimon (ipsimon) molekulalariga qo`shbog`lar bor joyda S atomlari birikadi va bu molekulalarni go`yo bir–biriga tikadi. Vulkanlash natijasida yopishqoq va bo`sh kauchuk elastik rezinaga aylanadi. Rezina kauchukdan puxta va harorat o`zgarishlariga chidamliroq bo`ladi.

Kauchuk va rezinalardan samolyot, avtomobil va velosipedlarning g`ildiraklari uchun pokrishka va kameralar, poyafzallar uchun tagcharnlar tayyorlanadi. Ular elektr izolyatsiyasi uchun, sanoat mahsulotlari va tibbiyot asboblari ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.

Takrorlash uchun savollar va masalalar

1. Qanday turdagi uglevodorodlar to`yinmagan diyen qatori uglevodorodlari deb ataladi, ular necha turga bo`linadi?

2. Alkadiyenlar ratsional va xalqaro nomenklaturaga ko`ra qanday nomlanadi?

3. Laboratoriya sharoitida va sanoatda alkadiyenlar qanday usullar bilan olinadi?

4. Alkadiyenlar qanday turdagi fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi?

5. Butadiyen–1,3 va izoprenning sanoatda olinish reaksiya tenglamasini hamda tuzilish va elektron formulalarini yozib bering.

6. Tabiiy kauchuk qanday o`simliklar shirasidan olinadi hamda qanday kimyoviy tuzilishga ega hisoblanadi?

7. Sintetik kauchuk birinchi marta qachon sintez qilingan hamda hozirda sanoatda qanday turdagi sintetik kauchuklar ishlab chiqariladi?

8. Xalq xo`jaligida kauchuk va rezinalar qanday maqsadlar uchun ishlatiladi?

9. Butadiyen–1,3 va izoprenlarga vodorod xlorid, vodorod bromid va vodorod yodidlarning birikish reaksiya tenglamalarini yozing.

10. Butadiyen–1,3, izopren va xloroprenlarning polimerlanish reaksiya tenglamalarini yozing.

Mavzuga oid adabiyotlar.

1. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun, Toshkent, «O`qituvchi», 2001.

2. G. E. Rudzitis, F. G. Feldman. Organik kimyo. 10–sinf darsligi, Toshkent, «O`qituvchi», 1992.

3. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. Umumiy kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.

4. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. Kimyo. Toshkent, «O`zbekiston», 2002.

Mavzu: Alkinlar.
Reja:
- Alkinlar umumiy formulasi, gomologik qatori;

• 
  Izomeriyasi va nomenklaturasi;
  
• 
  Alkinlarning olinishi, kimyoviy xossalarini;
  
• 
  Atsetilen, xossalari, olinishi, ishlatilishini;
  

Molekulalarida bir–biri bilan uchlamchi bog`lanish orqali bog`langan uglerod atomlari mavjud bo`lgan uglevodorodlar to`yinmagan atsetilen qatori uglevodorodlari deyiladi. Ularning xalqaro nomi alkinlar deb ataladi hamda umumiy formulasi C_nH_2n–2 formula bilan ifodalanadi. Ularning molekularida vodorod atomlari soni to`yingan uglevodorodlardagiga va to`yinmagan etilen qatori uglevodorodlardagiga qaraganda kam bo`ladi. Uchlamchi bog`lanish bitta -bog`lanish va ikkita -bog`lanishdan tarkib topgan. Alkinlarning molekulasi sp–gibridlanish holatida bo`ladi.

Gomologik qatori.

C2H2 – etin, atsetilen C3H4 – propin, metilatsetilen C4H6 – butin, etilatsetilen C5H8 – pentin, propilatsetilen C6H10 – geksin, butilatsetilen

C7H12 – geptin, pentilatsetilen C8H14 – oktin, geksilatsetilen C9H16 – nonin, geptilatsetilen C10H18 – detsin, oktilatsetilen

Tuzilishi, nomenklaturasi va izomeriyasi. Atsetilen qatori uglevodorodlarining dastlabki vakili atsetilen bo`lib, uning tuzilishi quyidagicha:

H–CC–H atsetilen yoki etin

Ratsional nomenklatura bo`yicha alkinlar nomlanganda atsetilendan keyingi gomologlarni atsetilenning hosilalari deb qaraladi. Atsetilen molekulasidagi vodorod atomlari bilan o`rin almashgan radikallar nomiga atsetilen so`zi qo`shib nomlanadi. Masalan:

H–CCCH₃ metilatsetilen

Xalqaro nomenklaturaga ko`ra atsetilen qatori uglevodorodlarining nomi tegishli to`yingan uglevodorodlar nomidan oxirgi –an qo`shimchani –in qo`shimchaga almashtirish yo`li bilan hosil qilinadi. Uch bog`ning o`rnini ko`rsatish uchun uch bog`ga yaqin joylashgan uglerod atomidan boshlab raqamlanadi va uch bog` tutgan uglerod atomining raqami ko`rsatiladi. Agar alkin tarmoqlangan holatda bo`lsa, dastlab uch bog` tutgan asosiy zanjir topiladi, uch bog`ga yaqin turgan uglerod atomidan boshlab raqamlanadi, radikal birikkan uglerod atomi ko`rsatiladi, uch bog`ning o`rni ko`rsatilgan holda uzun zanjir nomlanadi.

Masalan:

HCCHCH₂CH₃; CH₃–CCCH₃

butin–1 butin–2

CH₃–CH₂–CC–CH–CH₃

CH₃ 2–metil–geksin–3

Molekulalarida bir–biri bilan uchlamchi bog`lanish orqali bog`langan uglerod atomlari bor uglevodorodlar to`yinmagan atsetilen qatori uglevodorodlari deyiladi. Ularning molekularida vodorod atomlari soni to`yingan uglevodorodlardagiga va to`yinmagan etilen qatori uglevodorodlardagiga qaraganda kam bo`ladi.

HCCH atsetilen ; HCCCH₃ metilatsetilen yoki propin

Uchlamchi bog`lanish bitta -bog`lanish va ikkita -bog`lanishdan tarkib topgan.

Atsetilen qatori uglevodorodlari umumiy formulasi C_nH_2n-2 formula bilan ifodalanadi. O`rinbosar nomenklaturaga ko`ra atsetilen qatori uglevodorodlarining nomi –an qo`shimchani –in qo`shimchaga almashtirish yo`li bilan hosil qilinadi. Masalan: HCCH; HCCHCH₃; etin propin

HCCHCH₂CH₃; HCCH=CHCH₃

butin–1 butin–2

Ularning umumiy xalqaro nomi–alkinlar deyiladi.

Olinishi: Laboratoriya sharoitida:

1) CaC₂ + H₂O  Ca(OH)₂ + C₂H₂ ; 2) 2CH₄  HCCH + 3H₂

Sanoatda: 1) CaC₂ + H₂O  Ca(OH)₂ + C₂H₂

2) 2CH₄  HCCH + 3H₂