“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
324 
istiqamətində  təşəbbüslə  çıxış  edərək  Qafqaz  ölkələrinin  par-
lamentlərinə  müraciət  imzaladılar.    Sənəd  Azərbaycan  deputat-
larından  V. Quliyev, Z. Qaralov, A. Manafova, Gürcüstan depu-
tatlarından B. Kakubava, Q. Patsasiya, İnquşetiya deputatlarından 
A.  Nalşev,  M.  Yandiyev,  Dağıstan  deputatlarından  Maxaçev, 
Hacıyev,  Aşurəliyev  tərəfindən  imzalanmışdı  [8].    Bu  müraciət 
Çeçenistan parlamenti tərəfindən dəstəklənmiş, lakin texniki sə-
bəblər üzündən imzalana bilməmişdi. Az sonra Şimali Qafqazdan 
yeni bir təşəbbüs də ortalığa atıldı: Qafqaz ATƏT-nin yaradılması. 
Lakin təəssüflər olsun ki, bu yeni ideyalar da gerçəkləşə bilmədi.  
«Qafqaz Birliyi» ideyasının iflasını iddia etmək də yanlışlıq 
olardı.  Doğrudur  ideya  siyasi  müstəvidə  reallaşmadı.  Amma 
zaman-zaman  təkmilləşən  və  müxtəlif  şəkillər  alan  bu  ideya 
günümüzdə TRACECA, GUAM, BTC, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz 
kəməri,  Bakı-Tbilisi-Qars  dəmir  yolu  xətti  şəklində  başqa 
müstəvilərdə,  fərqli  formatlarda  və  müasir  dövrün  tələblərinə 
uyğun olaraq gerçəkliyə çevrilir. 
 
İpək Yolu jurnalı, fevral, 2007 
 
 
       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
325 
 
 
 
 
 
Ədəbiyyat 
 
1. 
«Kafkas almanaxı». İstanbul, 1937. 
2. 
Mehmet S. Kafkasya məsələsi -«Azəri Türk». N-(24/2), 1929
. 
3. 
«Qurtuluş» jurnalı. N-2, 1934. 
4. 
«Qurtuluş» jurnalı. N-5, 1935. 
5. 
«Qurtuluş» jurnalı. N-5, 1935. 
6. 
Resulzadə M. Ə. Kafkasya məsələsi.  «Kafkasya» jurnalı, 
Münxen, N-11-12, 1952 
7. 
Jurnal «Kavkaz» (Baku). N-2, 1997. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
326 
 
 
 
 
  
 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin devrilməsi 
məsələsinə mühacirətdən baxış 
 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  devrilməsi  tariximizin 
ən  mürəkkəb,  eyni  zamanda 
   
öyrənilməsinə  ehtiyatlı  və    həssas  
yanaşma  tələb  edən  məsələlərindəndir.  Sovet  tarixşünaslığında 
problemin birtərəfli öyrənilməsi, 1920-ci il aprel işğalından sonra 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə məxsus sənəd və materialların 
böyük əksəriyyətinin məhv edilməsi  (gürcülər Azərbaycanın acı 
təcrübəsindən  nəticə  çıxarıb  dövlət    arxivinin    böyük  qismini 
Parisə apara bildilər) tədqiqatçıların işini xeyli çətinləşdirmişdir. 
Lakin ümidverici cəhətlərdən biri odur ki, mühacir  ədəbiyyatında 
bu  məsələ  ilə  bağlı    hələ    araşdırılmamış    xeyli  sənəd    və 
materiallar  mövcuddur  və  onlar  müqayisəli  təhlillər,  paralellər 
aparmaq,  həqiqəti  ortaya  qoymaq  baxımından  faydalı    mənbəşü-
naslıq bazasıdır. 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasətini araşdıran 
tarixçilər  birmənalı şəkildə bu qənaətə gəlirlər ki, 23 aylıq fəaliy-
yəti dövründə  respublika öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün çox 
səmərəli  fəaliyyət  göstərmiş,  beynəlxalq  şəraitin  verdiyi  im-
kanlardan bacarıqla istifadə etmişdir. Belə ki, Osmanlı və Atlan-
tanın köməyindən istifadəyə yönəlmiş xarici siyasət kursu, ABŞ 
və  Avropa  ölkələri  tərəfindən  tanınma,  Dağıstana  bufer  zona 
yaratmaq məqsədi ilə  yardım etmək haqqında  qərar,  Qafqaz  Bir-
liyinin  gerçəkləşməsi  istiqamətində  aparılan  iş,  1920-çi  ilin 
yanvarından sonra Rusiyaya yönəlik siyasət - M. H. Hacınski xətti, 
nəhayət, Ə. M. Topçubaşinin rəhbərlik etdiyi heyətin Paris missiyası 

---

 
 
327 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  çevik  diplomatik  fəaliyyətini
 
təsdiq edən tutarlı dəlillərdir. 
Sadalanan dəlillərin müqabilində istər-istəməz belə bir suala 
cavab  vermək  lazım  gəlir:  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin 
müstəqilliyinin  mühafizəsi  mümkün  idimi?  Respublikanın 
süqutuna daxildə təkan verən amillər hansılar olmuşdu? 
1920-çi ildə yaranan tarixi şəraitin təhlili göstərir ki, nəinki 
Azərbaycanın, bütövlükdə Qafqazın işğalı bəlkə də qaçılması müm-
kün olmayan tarixi gerçəkliyə çevrilmişdi. Məntiq də onu deyir ki, 
Qafqaz respublikalarının süqutu daxili amillərlə bağlı deyildi. Belə 
olmasaydı  Azərbaycandan  on  ay  sonra  sovetləşən  Gürcüstan  öz 
qonşularının milli fəlakətindən nəticə çıxarıb vəziyyəti xilas edərdi. 
Deməli,  Qafqaz  respublikalarının  devrilməsinin  başlıca  səbəbi 
xarici amillərlə - konkret olaraq rus-bolşevik istilası ilə bağlı idi. 
Təbii  ki,  mühacir  mətbuatında  da  Azərbaycan  Xalq  Cüm-
huriyyətinin  devrilməsi  səbəbləri  Rusiyanın  məmləkəti  əsgəri 
işğal altına alması ilə izah olunur. Lakin, eyni zamanda köməkçi 
daxili  amillərin  də  olduğu  göstərilir  ki,  müstəqillik  dönəmində 
onların öyrənilməsi az əhəmiyyət kəsb etmir. 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  devrilməsinə  təkan 
verən  daxili  amillərin  ilk  obyektiv  təhlilinə  M.  Ə.  Rəsulzadənin 
yaradıcılığında  təsadüf  olunur.  O,  1925-çi  ildə  yazdığı  "İstiqlal 
məfkurəsi  və  gənclik"  əsərində  müstəqillik  çağlarında  Azərbay-
canda istiqlal  şüurunun zəif olduğunu göstərirdi: "Azərbaycanda 
milli fikir nisbətən əski olsa da, sözün həqiqi mənasında  istiqlal-
çılıq fikri çox yenidir" [1]. Müəllif daha sonra, 1918-ci ildə Azər-
baycanın  küll  halında  müstəqil  dövlət  həyatına  hazır  olmadığını 
yazırdı: "Milli hərəkatın yeni nəsli belə... 1918-ci ildə elan olunan 
Azərbaycan  istiqlalını  özlərinin  gözlədikləri  xoşbəxt  hadisə, 
xəyallarında həsrət çəkdikləri bir fikrin nəhayət gerçəkləşmiş bir 
məhsulu deyil, gözlənilməyən bir hadisə kimi qiymətləndirmişlər. 
Başa  gələn  hadisə  kimi  qəbul  etmək  zorunda  qalmışlar.  Etiraf 

---