Qaraqalpaq indd
Yüklə 8,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 210 211 koll ektiv yaradıcılıqdan fərdiyə hərəkət başladı. XVIII əsrdə qara qalpaq tolğaularında fərdi törəmə lirikanın xüsusiy- yətlərinin ortaya çıxmasına səbəb oldu. Onu da qeyd edək ki, Jien Jırau tolğaularında tək- müəlliflik mövqeyi güclənirdi. Bu nümunələrdə müəllifləşən prosesin izləri yaxşı görünür: «Мен бабанман, бабанман», «Мен жырайтан, жырайтан», «Ха, ханымыз, ханымыз» kimi ifadələrdə fərdiləşən fikir özünü büruzə verir. Artıq XIX əsr dən qaraqalpaq ədəbiyyatında lirikanın janr görkəmində ya zılı ədəbiyyatın əhəmiyyəti getdikcə artırdı. Sovetlər döv- rün də ədəbiyyatlarda islam dininin mütərəqqi xüsu siy yət lə- rinə göz yumulur, onun insanları ruhi qaranlıqdan, na dan- lıqdan, qorxuncluqdan xilas etmə cəhəti dilə gətirilmirdi. Əs- lin də islam dini heç də ruhi təzələnmə yox, iman təbi yolu orta əsrlər iqtisadi, tarixi-sosial, həm də mədəni yöndə ədəb- inti zama, tərbiyəyə istiqamətləndirmədə böyük xidmət gös- tərirdi. XIX əsrdə qaraqalpaq ədəbiyyatının inkişafına folklor nü munələri, dastanlar olduqca müsbət təsir edirdi. XIX əsr qar aqalpaq lirikasının tədqiqatçısı Qurbanbəy Jərimbətovun 2004-cü ildə Nökisdə nəşr etdirdiyi əsərində 1 bu problem ardı cıllıqla izlənilir, qaraqalpaq ədəbiyyatının görkəm və este- tik xüsusiyyətlərinin formalaş masına türk ədəbiyyatlarının təsiri qeyd edilir. XIX əsrə qədər qaraqalpaq bədii fikri folklor nümunələri əsasında inkişaf edirdisə, XIX əsrin ortalarından o ömrünü folklordan ayrılmağa cəhd etməklə davam etdirirdi. Bununla belə yazılı, müəllifli ədəbiyyatın inkişafına folkor janrları, motivləri, obrazları, personajları yetərincə təsir göstərirdi və belə hal XX əsrdə də davam etməkdə idi. Belə ki, qaraqalpaq müəlliflərindən bəzilərinin, məsələn, Hacıniya zın «Bozatau», «Oyan» şeirlərinin xalq variantlarının olduğu da məlumdur. Bunun biz Günxoca şeirləri üçün xarakterik olduğunu, Berdağın «Axmaq paşa» poemasının xalq dastanla rı variantlarının mövcudluğunu da deyə bilərik. Bütün bu hallar XIX əsrdə qaraqalpaq lirikasının qu ru- luşuna, kompozisi yasına, mövzu əlvanlığına, ideyasına və ru- hu na, motiv və obrazların rəngarəngliyinə folklorun təsiri nə- zə rəçarpan ədəbi hadisə kimi göz önünə gəldiyini sübut edir. Xalq arasında yazılı ədəbi qissələr, dastanlar, qəzəllər folklor örnək lərindən daha çox qidalanır, yazılı ədəbiyyatı zəngin- ləş dirirdi. Məsələn, batırlıq jırlarında (qəhrəmanlıq şeir lə rin- də) xalq təəssübü, vətənpərvərlik duyğuları, əzəmət və ye- nil məzlik ideyaları «Alpamıs», «Koblan», «Yedige» kimi das- ta n lar da təbliğ olunmaqla, yazılı ədəbiyyat nümunələrində el birliyi, vətənə sönməz məhəbbət, azadlıq, abadlıq üçün mübarizə ideyaları XIX əsr qaraqalpaq şairləri Hacıniyazın «Ellərim vardı», «Bozatau», «Gedərkən»; Günxocanın «Nəyə gərək», «Yaylağım»; Berdağın «Xalq üçün», «Balam» və s. şeirlərində daha relyefli görünür. Bu dövrdə lirikada ortaya çıxan vətəndaşlıq qayəsi qəhrəmanların vəsfi və s. kimi ideyalarda epik ruh, vətənpərvərlik (Goroğlu, Rüstəm və b.) əzəmət ülgüsü, dəst-xətti aydın nəzərə çarpırdı. Eyni zamanda XIX əsr qaraqalpaq liriklərinin yaradcılığında koşlasu (xoşlasu) motivləri də görünməkdədir. Belə lirik-epik örnəklərdən batırlar uzaq səfərlərə çıxdıqda, öz ata-anası, doğulduğu eli-obası, xalqı ilə vidalaşma zamanı istifadə olunurdu. Məsələn, «Alpamıs» dastanındakı baş qəhrəman Alpamıs Barçın qızı alıb qayıtmaq üçün Kalmıklar ölkəsinə batırlığını nümayiş etdirdiyi zaman xoşlasudan istifadə olunurdu. Bundan başqa biz xoşlasu motivlərinə Gün xocanın «Ярым хош енди», Hacıniyazın «Boзaтaу», «Xoш имди», «Гам йеме», «Кал имди», «Əyинияздын Гулза да менен хошласыйы», «Наğметулланын атасы Əжи ниязğа айтканы», «Хyрзаданын атасы Əжиниязğа айтка ны», «Салам дегейсен» və başqa şeirlərdə məhz belə Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 212 213 lirik janrdan geniş istifadə olunmuşdur. Məsələn, Hacıniyazın «Наğметулланын атасы Əжинийазğа айтканы» adlanan xoşlasuda batır səfərə çıxarkən öz atasına söylədiyi ürək sözləri oxucunun gözü önündə maraqlı lövhə yaradır: Йокдын бизни бар əйлеген кудайым, Бизлəрни бəлəдин саклаğай дайым, Дийдарынны несин еткей илəхим, Гамхорым, атажан, кəбам хош имди. 2 Bu nümunəyə diqqət yetirdikdə epik dastanlarda yer almış lirik lövhələrdə müəllifli lirikadakı motivlərin, şeir formalarının folklor örnəklərindən qidalandı ğını görə bilirik ki, bunlar XIX əsrdəki qaraqalpaq kosıкları (qoşmaları, şeirləri) arasında estetik-bədii-poetik bağlantı olduğunu bir daha sübut edir. XIX əsr qaraqalpaq ədəbiyyatının inkişafından söhbət açarkən biz həm də lirik-epik aşıq dastanlarından danışmalıyıq. Onların sırasında «Qərib aşıq», «Aşıq Nəcəb», «Sayat xan Həmra», «Hürliqa-Həmra», «Əsli-Kərəm», eşq-məhəb bət elementlərini özündə birləşdirən batırlıq, qəhrəmanlıq motivləri ilə zəngin «Əhməd-Yusif», «Goroğlu», «Kırmandəli», «Yunis pəri», «Bəzirgən» və başqa bu kimi dastanlar hələ XVIII əsrdən başlayaraq qaraqalpaq baksı və jıraularının repertuarında görümlü yer tuturdu. Bu das- tanların türkmənlərdən və Xarəzm özbəklərindən əxz olun- duğunu tanınmış qaraqalpaq folklorşünasları K.Aimbetov və K. Maksetov təsdiqləmişlər. 3 Dastanşünas Ə.Alimovun fikrincə isə aşıq dastanları qaraqalpaq xalqının içinə XVIII əsrdən üzü bəri yox, lap uzaq dövrlərdən daxil olmuşdur. 4 Aşıqlıq, məhəbbət dastanlarının personajları olan Qərib, Şahsənəm, Xəmra adları ilə lirik şeirlər qaraqalpaqlar arasında daha çox istifadə olunurdu. Onlar lirik dastanların baş qəhrəmanları olub ayrılıq həsrətindən cana doyanların kədərini, fəryadını göz önündə canlandırır: Мен öзим шахтын кызыман, öзимди кор əйледим, Кешелер хэм кундизи уйкыны бəрбад əйлəдим, Яр-яр дедим, дагы сийнемди əшкар əйлeдим, Сум несийбем не белеге мени гириптар əйледим?! 5 Bu sətirlər «Qərib aşıq» dastanının baş personajların- dan biri Şahsənəmin dilindəndir. Burada Şahsənəmin hicran əzabına giriftar olmağının səbəbi onun ruhi vəziyyətindən aydın olur. Dastanın digər bir yerində «Жаным алды кара кöзлерин сенин», «Меним ярым баг сейилине келеди», «Бес жыл болды айра тyстим ярымнан» və başqa bu kimi sətirlərdə hicran, qayğı-həsrət kimi məqamlar görümlü şəkildə qəhrəmanın iç duyğularının ifadəsi kimi səslənir. Aşıq dastanları üçün xarakterik olan belə məqamlar Hacıniyazın şeirlərinə də uğurla daxil olur. Məsələn, «Qərib aşıq»da işlədilmiş «Яр-яр дийип öмрим öтти хəмийше», «Яр-яр дийип öтəр болдым дəртиннен» - Hacıniyazda «Яр деп öмирим ада болды» şəklini qəbul edir. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, aşıq qissələrinin dili xalq dilinə uyğun olmaqla kibab dili normalarına yaxınlaşırdı. Bu, Hacıniyazın aşıqlıq kosıklarında istifadə etdiyi dil də özbək dili fonetikasının, leksikasının və sintaksisinin özəlliklərini və yaxınlığını kifayət qədər aydın göstərir: Зия зулпы тал-тал, шашлары сумбил, Ашыклардын етер кöз йашын сел-сел, Зарлы Зухра, Cəнем кими кыпша бел, Бады саба киби öтти де кетди. Шəшми-жадыу жəллад, кашлары кəлам, Койды сийнəмизə йyз мын даг əлəм, Yüklə 8,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|