QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

28

1932-ci il Azərbaycanın inkişaf etməkdə olan zoologiya elmi üçün xüsusən  əlamətdar oldu. Həmin ildə 

hökumətin qərarı ilə SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərbaycan şöbəsinin tərkibində zoologiya bölməsi yaradıldı. 

Onun tərkibində 2 seksiya fəaliyyət göstərirdi: quru və su faunası. Həmin ilin noyabrında üçüncü seksiya-ev 

heyvanları seksiyası yaradıldı və ona rəhbərlik prof. İ.İ.Kaluginə tapşırıldı.  

Protozooloji və parazitoloji tədqiqatlar akademik M.Ə. Musayevin rəhbərliyi ilə aparılır. Tədqiqatçılardan 

M.Ə. Musayev, Y.Y.Yolçiyev, F. Əliyeva, A.A. Manafov, Surkova, A. Abidinbəyova,  Ş.R.  İbrahimov, 

T.K.Mikayılov, Ş.R. İbrahimov və b. göstərmək olar.  

Entomoloji tədqiqatlar, həşəratlar qruplarının faunastik komplekslərinin öyrənilməsi ilə A.V.Boqarev, Çerno-

va, Miram, Sidorski, S.P.Tarbinski, N.P.Səmədov, V.N.Ruşanova,  Ş.M. Cəfərova, A.Ə.Abdinbəyova, 

N.B.Mirzəyeva, N.C.Vəzirov, R.M. Əfəndi, X.Ə.Əliyev, Z.M.Məmmədov, A.Ə.Əliyev, L.M. Rzayeva və b. 

tərəfindən aparılmışdır.  

Helmintoloji tədqiqatlar K.İ.Skryabin, P.P.Popov, S.M. Əsədov, H.Ə.Qasımov, İ.Ə.Sadıqov, fitohelminto-

loji tədqiqatlar isə Q.Ə.Qasımova tərəfindən yerinə yetirilmişdir.  

Quru faunası seksiyası üzrə məməlilər, quşlar, ilanlar, suda-quruda yaşayanlar, onurğasızlar, Qızılağac və 

Zaqatala qoruğunun faunası, qansoran həşərat, parazit qurdlar, əkinlərin nematodları, tərəvəz və bostan 

zərərvericilərin öyrənilməsi üzrə  tədqiqatlar aparılmışdır. Bu istiqamətdə  işlərin  əsas tədqiqatçılarından 

A.N.Arqiropulo, V.S.Yelpatyevski, N.K.Vereşaqin, A.M.Ələkbərov, X.M.Ələkbərov, ornitoloji tədqiqatların 

müəlliflərindən isə A.Y.Tuqarinov, M.Ə.  Əhmədov, Y.V.Kozlova-Puşkaryeva, N.K.Vereşaqin, A.N. 

Xanməmmədov, D.Q.Tuayev, V.İ.Vasilyev, İ.R.Babayev və b. göstərmək olar.  

Su faunası seksiyası üzrə Azərbaycan ərazisində Xəzərin balıqları, ali xərçəngkimiləri, kollektor suları və 

irriqasiya sistemlərinin biologiyası, Azərbaycanın hidrobiologiyası və s. öyrənilmişdir. Hidrobioloji və ixtioloji 

tədqiqatlar A.N.Derjavin, Ə.N. Əlizadə, Ə.H.Qasımov, M.Ə.Salmanov, Y.Ə. Əbdürrəhmanov, R.A.Qayıbova, 

H.S.Abbasov, A.N. Smirnov, Z.M.Quliyev və b. tərəfindən yerinə yetirilmişdir.  

Hazırda Azərb.MEA Zoologiya İnstitutu  əməkdaşlarının və digər müəssisə  və ali məktəblərdə çalışan 

zooloqların apardıqları çoxillik tədqiqatların nəticəsində Azərbaycanın zəngin heyvanlar aləmindən (təxminən 

18 min heyvan növü) aşağıdakılar müəyyən edilmişdir: 

1500 növdən artıq ibtidai, 1200 növdən çox heyvanlarda parazitlik edən qurdlar (helmintlər), 300 növdən 

artıq fitohelmint, təxminən 290 növ rotatori, 360 növdən çox xərçəngkimi, təqribən 14 min növ həşərat, 1100 

növdən artıq hörümçəkkimi, 181 növ ilbiz, 101 növ və forma balıq, 10 növ suda-quruda yaşayan, 54 növ 

sürünən, 348 növ quş, 97 növ məməli (o cümlədən 13 növ həşəratyeyən, 24 növ yarasa, 29 növ gəmirici, 2 növ 

dovşan kimi, 19 növ yırtıcı, 9 növ dırnaqlı, 1 növ kürəkayaqlı). Respublika faunasından 109 növ heyvan 

«Azərbaycanın Qırmızı kitabı»na daxil edilmişdir.  

Zoologiya institutu alimlərinin çoxillik tədqiqatlarının təhlili və ümumiləşdirilməsi nəticəsi olan 50-dən 

artıq monoqrafiya institutda əsaslı  tədqiqatların inkişafını  əks etdirir. Bunlardan «Azərbaycan faunası» 

seriyasından çoxcildli nəşrini (Azərb. dilində) xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Artıq bu seriyadan 6 cild nəşr 

olunmuşdur («Balıqlar», «Quşlar», «Məməlilər», «Xərçənglər», «Rotatorilər», «Yarpaqyeyən böcəklər»). 

Müəlliflər kollektivinin «Azərbaycanın heyvanlar aləmi» adlı 3 cildlik əsəri rus dilində nəşr edilmişdir, əsərdə 

Azərbaycan  ərazisində  və  Xəzər dənizinə qonşu sahələrdə yaşayan bütün heyvan qruplarının zooloji tədqiqi 

ümumiləşdirilmişdir. Hazırda əsər Azərbaycan dilində nəşrə hazırlanır.  

Zoologiya  İnstitutunun nəzdində zooloji muzey 1971-ci ildən fəaliyyət göstərir və 1987-ci ilə  qədər ona 

A.İ. Xanməmmədov rəhbərlik etmişdir. Həmin ildən sonra İ.R.Babayev muzeyin müdiri vəzifəsində  işləyir. 

Hazırda muzeydə onurğasızlar və onurğalılar faunasını səciyyələndirən 800-dən çox eksponat vardır. Eksponat-

lar arasında sürünənlər, suda-quruda yaşayanlar, balıqlar, quşlar və  məməlilər sinfinin nümayəndələrinin 

müqəvvaları, müxtəlif heyvanların embrionları, molyuskların, xərçəngkimilərin, dərisitikanlıların, su 

həşəratlarının, eyni zamanda müxtəlif heyvanların helmintləri, Azərbaycan torpaq və bitkilərinin nematodları, 

eləcə də kənd təsərrüfatı bitkiləri zərərvericilərinin qrupları üzrə kolleksiyaları vardır. Muzeydə xarici ölkələrin 

faunasını əks etdirən nümunələrin müqəvvaları da vardır. Onlardan Hindistan fili, şir, zürafə seyrçilərdə böyük 

maraq doğurur.  

Hər il muzeyə 10 mindən artıq ekskursant gəlir. Bura kollektiv halında Bakı  şəhəri rayonlarının orta 

məktəblərinin şagirdləri, texnikumlarının, litseylərin və ali məktəblərin tələbələri gəlirlər. 

---

 

29

 

 

 

 

 

 

 

I HİSSƏ 

 

ÜMUMİ EKOLOGİYA 

 

 

 

 

 

---

 

30

II FƏSİL 

 

HƏYAT (YAŞAYIŞ) MÜHİTİ VƏ 

EKOLOJİ FAKTORLAR 

 

Yaşayış mühiti canlı orqanizmləri əhatə edən təbiətin bir hissəsi olub onlarla bilavasitə qarşılıqlı əlaqədədir. 

Mühitin tərkib hissələri və xassələri çox müxtəlif və  dəyişkəndir. Hər bir canlı, daim mürəkkəb və  dəyişkən 

həyatına uyğunlaşır və onun dəyişkənliyinə uyğun olaraq həyat tərzini nizamlayır. 

Planetimizdə canlı, ona xas olan şərait ilə bir-birindən fərqlənən orqanizmlər 4 əsas yaşayış mühitini 

mənimsəmişlər. İlk dəfə həyat su mühitində baş vermiş və yaylmışdır. Sonralar canlı orqanizmlər yer səthi-hava 

mühitinə yiyələnərək torpaq əmələ gətirmiş və orada məskən salmışlar. Dördüncü spesifik həyat mühiti isə canlı 

orqanizmlərin özü olmuşdur. Onların hər biri özündə məskunlaşan parazit və simbiontlar üçün tam həyat mühiti 

hesab olunur.  

Orqanizmlərin mühitə uyğunlaşması adaptasiya adlanır. Adaptasiya qabiliyyəti həyatın əsas xassələrindən 

biridir, belə ki, həyatın mövcudluğunun mümkünlüyünü, orqanizmlərin çoxalıb artmasını təmin edir. Adaptasiya 

növlərin təkamülü gedişində baş verir və dəyişir.  

Mühitin orqanizmlərə təsir göstərən ayrı-ayrı xassələri və ya elementləri ekoloji faktorlar adlanır. Mühit 

faktorları olduqca müxtəlifdir. Onlar canlı qruplaşmalar üçün vacib və ya əksinə, zərərli ola bilər, onların 

yaşamasına və çoxalmasına səbəb və ya mane ola bilər. Ekoloji faktorlar  üç əsas qrupa bölünür: abiotik, biotik 

və antropogen. 

Abiotik faktorlar bütün qeyri-üzvi mühit faktorların məcmusunu təşkil edib bitki və heyvanların həyatına 

və yayılmasına təsir göstərir. Onlar fiziki, kimyəvi və edafik faktorlara bölünür.  

Fiziki faktorların  mənbəyi fiziki vəziyyət və ya hadisə (mexaniki, dalğalı  və s.) sayılır. Məsələn, 

temperatur,  əgər o, çox yüksəkdirsə, yanma (yanıq), çox aşağı olduqda isə donma (donuşluq) baş verir. 

Temperaturun təsirinə digər faktorlar da təsir göstərə bilər, məsələn, suda-axın, quruda isə külək, rütubətlilik və 

s.  

Kimyəvi faktorlar - mühitin kimyəvi tərkibi ilə  əlaqədar təsir göstərir. Məsələn, suyun duzluluğu çox 

olarsa, su hövzəsində həyat olmaya bilər (Ölü dəniz), bununla belə saf suda dəniz orqanizmlərinin əksəriyyəti 

yaşaya bilmir. Quruda və suda heyvanların həyatı kifayət qədər oksigenin miqdarından asılıdır.  

Edafik və ya torpaq faktorları – torpaqda yaşayan orqanizmlərə  təsir göstərən torpağın və dağ 

süxurlarının kimyəvi, fiziki və mexaniki xassələrinin məcmusu. Torpaq kimyəvi komponentlərinin (biogen 

elementlərin), temperaturunun, rütubətliliyinin, strukturunun, humusun miqdarının və s.-in, bitkinin böyümə və 

inkişafına təsiri yaxşı məlumdur.  

Lakin orqanizmlərə yalnız abiotik faktorlar təsir göstərmir. Orqanizmlər qruplaşmalar əmələ gətirir. Burada 

onlar qida resursları,  ərazi uğrunda mübarizə edir, yəni bir-birlərilə  rəqabət mübarizəsinə girir. Bu zaman 

növdaxili, həm də xüsusilə növarası  səviyyələrdə  yırtıcılıq, parazitlik və digər mürrəkəb qarşılıqlı  əlaqələr 

yaranır. Bu isə canlı aləmin faktorları və ya biotik faktorlar hesab olunur.  

Biotik faktorlar canlı orqanizmlərin bir-birinə  təsir formasıdır. Hər bir orqanizm daim bilavasitə  və 

dolayısı ilə (bilvasitə) digər canlının təsirinə  məruz qalır, özünün və digər növlərin nümayəndələri ilə (bitki, 

heyvan, mikroorqanizm) əlaqəyə girir, onlardan asılı olur və onlara təsir göstərir. Orqanizmlərin qarşılıqlı 

əlaqələri biosenozların və populyasiyaların mövcudluğunun əsası hesab olunur.  

Y.P.Xrustalyev və Q.Q.Matişeva (1996) görə biotik faktorlar bir orqanizmlərin həyat fəaliyyətinin digər 

orqanizmlərin həyat fəaliyyətinə təsirlərinin məcmusu olmaqla bərabər, həm də cansız mühit məkanına təsiridir. 

Cansız mühitə təsir dedikdə, orqanizmlərin özlərinin müəyyən dərəcədə mövcud olduğu şəraitə təsir qabiliyyəti 

başa düşülür. Məsələn, meşədə bitki örtüyünün təsiri altında xüsusi mikroiqlim və ya mikromühit yaranır, bura 

açıq sahəyə nisbətən özünəməxsus temperatur- rütubətlilik rejiminə malikdir: qışda burada havanın temperaturu 

bir neçə dərəcə isti, yayda isə sərin və rütubətli olur. Ağacın koğuşunda, yuvalarda, mağaralarda da xüsusi mi-

kromühit yaranır.  

Qarın altındakı mikromühiti xüsusi qeyd etmək lazımdır, buranın mühiti sırf abiotik təbiətə malikdir. 50-70 

sm qalınlığından az olmayan qarın istiləşdirmə təsiri nəticəsində, onun əsasında (dibində), təxminən 5 sm qatda 

qışda xırda heyvanlar – gəmiricilər yaşayır, belə ki, temperatur şəraiti (0…2

0

C) onlar üçün əlverişli sayılır. Elə 

belə effektə görə də qarın altında payızlıq taxılların cücərtiləri qalır. Güclü şaxtalardan qarın altında iri heyvan-

lar (maral, sığın) da qorunur. 

---