Qəşəm Vəliyev
Yüklə 0,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
personajlar kimi təsvir olunmuşlar. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, Lətif şahın iki gözəllə vətənə qayıtması yalnız “Lətif şah” dastanı üçün xarakterik hal deyildir. Bu cəhətə biz “Şahzadə Əbülfəz”, “Novruz və Qəndab”, “Şah İsmayıl və Gülzar” və s. dastanlarımızda təsadüf edirik. “Şahzadə Əbülfəz” dastanında Əbülfəz öz butası Rənaya qovuşduqdan sonra Yəmənə gəlib Sərfinazla evlənir. Onu da Rənanın yanına aparır. Rəna kənizlərin iştirakı ilə onların şərəfinə məclis təşkil edir. “Novruz və Qəndab” dastanında bir gözəlin arxasınca gedən Novruz üç gözəllə vətənə qayıdır. “Şah İsmayıl və Gülzar”da Şah İsmayıl Gülzar xanım, Rəmdar Pəri və Ərəbzəngi ilə birlikdə vətənə qayıdıb toy-büsat qurdurur. Bu xüsusiyyətə malik dastanlarımız haqqında Azərbaycan folklorşünaslığında iki elmi- nəzəri fikir mövcuddur. Prof. M.H.Təhmasib qəhrəmanın butadan əlavə qızlarla evlənməsinin aşağıdakı üç məsələ ilə bağlı olduğunu göstərir: •
•
Bununla əlaqədar inqilaba qədərki mühit, şərait-yəni, real həyat; •
Nəhayət, bütün dünya eposunda, eləcə də bizim eposlarımızdakı retardasiya, yəni “ucləmə” “ənənəsi”. İkinci fikrə tədqiqatçı A.İbrahimovun “Dastanlarımızda tarixin izləri” adlı məqaləsində rast gəlirik. Müəllif dastanlarımıza tarixilik baxımından yanaşdıqdan sonra belə bir elmi nəticəyə gəlir:
“Dastandakı qızlar hərəsi bir ölkəni, məmləkəti təmsil edir. Özü də bu qızların əksəriyyəti ata-ananın yeganə övladıdır, ölkənin varisidir. Bu fakt özü imkan verir deyək ki, bu gözəllər ayrı-ayrı qohum xalqların, qonşu dövlətlərin vahid, bütöv Vətən halında birləşmək ideyasının dastan dilində şərhidir”.
Prof. M.H.Təhmasibin fikri ilə bağlı olaraq deməliyik ki, xalq ədəbiyyatı əsrlər boyu özünün yüksək amalı, ideya-tərbiyəvi məfkurəsi ilə nəsillərə ülvi hisslər aşılamışdır. Hətta islamiyyətin təzyiqinin güclü olduğu dövrlərdə şifahi xalq ədəbiyyatı insan əxlaqına zidd ideyaları nəinki təbliğ etmiş, əksinə həmin ideyalar tənqid obyekti kimi ifşa olunmuşdur. Məsələn: çoxarvadlılıq kimi insan şəxsiyyətinə ləkə gətirən bir hərəkət atalar sözlərində gülüş obyekti olmaqla kəskin tənqid olunur:
İki arvadlıdan it urvatlı olar İki arvadlının donu yırtıq olar
İki arvadlı ev bərəkətsiz olar, Süpürülməmiş /zibilli/ qalar.
Bu baxımdan dastanın çoxarvadlılığı təbliğ etməsini məqbul hesab etmirik və bu qəbil fikir türk dünyasının söz incisi “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında da təbliğ olunur. İkinci fikrə gəldikdə, deməliyik ki, xalq yaradıcılığında müəyyən bir ideyanın rəmzləri simvollar, eyhamlar vasitəsilə deyim tərzinə təsadüf edilir. Dövrün ictimai-siyasi tələbinə uyğun olaraq azad fikrin təbliğinə yasaqlar qoyulurdu. Şübhəsiz, belə şəraitdə aşıqlar qohum xalqların vahid ölkə halında birləşdirilməsi, onların qanlı-qadalı müharibələrdən qorunması ideyasını dastan dili ilə oxucu və dinləyicilərə çatdırırdılar. Məsələn: tarixi şəxsiyyət olan Şah İsmayıl Xətayinin böyük dövlətçilik fəaliyyəti ilə bağlı tarixi gerçəkliklə “Şah İsmayıl-Gülzar” dastanının bədii gerçəkliyi arasında bir uyarlıq vardır. Dastanda ictimai-siyasi fəaliyyətin bədii şərhi ön plana çəkilmişdir. “Lətif şah” dastanı da həmin ənənə əsasında yaranan dastanlarımızdan biri olmaqla, heç şübhəsiz XIX əsrin sonunda baş verən tarixi hadisələri özündə əks etdirir. Çünki dastanın əsas qəhrəmanı Lətif şah yalnız məhəbbət aşiqi deyil, o, qılınca qurşanıb, qalxan tutan, vətən torpağını yad ellərdən qoruyan bir cəngavər, qəhrəmandır. “Lətif şah” dastanının ideyası müasirdir. Dastanın vətənpərvərlik ruhu, xüsusilə Lətif şahın el-oba sevgisi erməni millətçilərinə qarşı oxucuda nifrət hissi oyadır, vətənin hər bir qarış torpağını göz bəbəyi kimi qorumağı təlqin edir. Bütün deyilənlərə əsasən ümumiləşdirəsi olsaq, qeyd etməliyik ki, “Lətif şah” dastanı özünün ideya-estetik qayəsinə, bədii dəyərinə görə xalqa humanizm, vətənpərvərlik, qəhrəmanlıq və s. keyfiyyətlər aşılayan dastan kimi diqqəti cəlb edir. Aşıq Şenliyin dastan yaradıclığında diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri el qəhrəmanlarının hünər və rəşadətini tərənnüm etməsidir. Aşıq Şenlik Borçalı mahalının igid, hünərvər oğulları-Səməd bəy, Kor İsmayıl, Mehralının qəhrəmanlığını əks etdirən “Səməd bəy” dastanını yaratmışdır. Qaçaqçılıq hərəkatından bəhs edən bütün tarixi qəhrəmanlıq dastanlarında olduğu kimi, “Səməd bəy” dastanında da Səməd bəy tarixi şəxsiyyətdir. Konevski familiyalı bir rus ədibi Borçalılı Eminağa Hacəliyevlə tanışlığı nəticəsində Borçalıda məşhur olan qaçaqlar haqqında məlumat toplamışdır. O, topladığı rəvayətləri Lev Nikolayeviç Tolstoyun redakorluğu ilə 1915-ci ildə “Eminağa Borçalinskiy /воспоминание бывшего разбойника/” adı ilə Tula şəhərində çap etdirir. Həmin kitabda Səməd bəy haqqında da maraqlı rəvayət vardır. Folklorşünas R.Rüstəmzadə Səməd bəy haqqında yazır: “O, təxminən 1815-ci ildə Gürcüstanın Borçalı qəzasının Faxralı kəndində varlı bir ailədə doğulmuşdur. İcarəyə götürdüyü torpağın vergisini vermədiyi üçün onu bərk incidirlər. O, bunun əvəzində əsil günahkarı-qəza pristavını öldürüb qaçaq düşür. Lakin təcrübəsiz olduğundan tez ələ keçir və sürgünə göndərilir. Sürgündən qaçan Səməd bəy başına bir neçə kəndli balalarını da toplayıb qaçaqçılığa başlayır. Əvvəlcə Borçalı ətrafında, sonra Qazax-Dilican tərəflərdə hərəkət edir. Ciddi təqiblər nəticəsində İrana, Gürcüstana və Türkiyəyə keçir”. Göründüyü kimi, Səməd bəyin qaçaqçılığı, onun ictimai quruluşa qarşı narazılığı şəxsi intiqamdan başlayır. Əksər qəhrəmanlıq dastanlarında olduğu kimi, burada da şəxsi intiqam hissi ictimai xarakter daşıyır və geniş xalq kütlələrini əhatə edir. 1986-ci ildə Aşıq İsgəndər Ağbabalıdan yazıya aldığımız “Səməd bəy” dastanında Səməd bəyi dövrün hakim qayda-qanunlarından narazı qalan, pristavlardan xalqın intiqamını alan bir igid kimi görürük. O hətta sürgündə belə kəndlilərin qeydinə qalır, onları nikbinliyə səsləyir, azadlıq uğrunda mübarizədə dönməz olmamağa çağırır:
Çərxi-fələk döndəribdi taxtımı, Ağlamağın nəfi varmı dünyada? Qisas qiyamata qalmaz deyiblər, Heyfə-heyif də qalarmı dünyada?
Dastanda Aşıq Şenlik öz qəhrəmanlarını xalqa sevdirmək, xalq rəğbətini qazandırmaq üçün onların qəhrəmanlığını vəsf eyləyir, fağır-füqəranın qədrini bilən yenilməz igid kimi təqdim edir:
Səmədlə İsmayılın seyrinə vardım, Bu diyarı gəzə-gəzə, əfəndim. Səməd bəy namında bir vəzir gördüm, Vəsfini götürdüm saza, əfəndim.
Yüklə 0,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|