Qlobal iQTİsadiyyat və TƏHLİL
Yüklə 425,75 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Document Outline
İQTİSADİ SÖZLÜK Pul siyasəti çərçivələri Pul siyasəti çərçivəsi dedikdə, mərkəzi bankların əsas mandatları olan qiymət sabitliyini təmin etmək üçün mənimsədikləri ümumi yanaşmalar və ya pul siyasəti strategiyaları nəzərdə tutulur. Təcrübədə ən geniş yayılmış pul siyasəti strategiyalarına nümunə olaraq məzənnə hədəflənməsi,
strategiyalarını göstərmək olar. Bu siyasət çərçivələri üçün müştərək bir xüsusiyyət onların son hədəf olan qiymət sabitliyinə nail olmaq üçün aralıq hədəf kimi nominal
siyasət qurucularının qiymət səviyyəsini “bərkitmək” üçün müraciət etdikləri nominal dəyişənlərdir (məsələn, inflyasiya səviyyəsi, valyuta məzənnəsi və ya pul kütləsi). Nominal lövbərdən istifadə edən monetar qurum elə bir monetar siyasət həyata keçirməyə məcbur olur ki, bu zaman nominal lövbər funksiyası daşıyan dəyişənin, məsələn, inflyasiya səviyyəsi və ya pul kütləsinin, dar intervalda qalması təmin olunur. Beləliklə, nominal lövbər qiymət səviyyəsinin sürətlə düşməsinin və ya qalxmasının qarşısını alaraq ölkənin milli pul vahidinin dəyərinin mühafizə olunmasına xidmət edir. Ümumiyyətlə, nominal lövbərdən istifadə uğurlu monetar siyasətin əsas şərtlərindən biri hesab olunur. Bunun əsas səbəblərindən biri nominal lövbərin milli pul vahidinin dəyərinə məhdudiyyət qoyması və beləliklə, iqtisadi agentlərin qiymət səviyyəsi ilə bağlı gözləntilərini aşağı qiymət səviyyələrinə “pərçimləməsidir”. Digər bir səbəb isə, nominal lövbərin tənzimləyici qurumlar üçün aktual olan vaxt uyğunsuzluğu problemini həll etməsidir. Vaxt uyğunsuzluğu problemi dedikdə tənzimləyici qurumların siyasətlərini günbəgün əsasda həyata keçirərək ixtiyari siyasətə əsaslanması, qısamüddətli qazanclara baxmayaraq uzunmüddətli dövrdə arzuolunmayan nəticələr əldə etməsi nəzərdə tutulur. Bu və sonrakı bir neçə yazımızda nominal lövbərdən istifadəyə əsaslanan monetar siyasət strategiyalarından bəhs olunacaqdır. Bu strategiyalardan ilki daha uzun tarixə malik olan məzənnə hədəflənməsi strategiyasıdır. Məzənnə hədəflənməsi strategiyasına nümunə olaraq keçmişdə ölkələr tərəfindən istifadə olunan qızıl standardları rejimini göstərmək olar. Belə ki, həmin rejimdə ölkələr dövriyyədə olan pul vahidlərinin qızıla konvertasiya nisbətələrini müəyyənləşdirir və tələb yarandıqda, kağız pulların qızıla konvertasiyasını təmin edirdilər. 1971-
ci ildə Bretton-Vuds sistemindən imtina olunduğu zaman bir çox ölkələr təsbit məzənnə rejiminə keçdilər. Həmin ölkələr arasında inkişaf etməkdə olan ölkələr üstünlük təşkil etsə də, Norveç, Yaponiya kimi inkişaf etmiş ölkələr də mövcud idi. BVF-nin 1979-cu il məlumatına görə həmin illərdə inkişaf etməkdə olan ölkələrin 85%-i təsbit məzənnə rejiminin bu və ya digər formasında idilər. Bu dövrdə məzənnə hədəflənməsi rejimini həyata keçirən mərkəzi banklar mill valyutalarının dəyərini aşağı inflyasiyalı ölkənin (lövbər ölkənin) valyutasına təsbit edirdi. Həmin dövrdə mərkəzi banklar milli valyutanın xarici dəyərini təsbit etmək üçün inzibati alətlərə tez-tez müraciət etsələr də, günümüz
də mərkəzi
banklar hədəf
məzənnənin təmin olunması üçün bazara zəruri müdaxilələr həyata keçirirlər. Məzənnə hədəflənməsinin bir çox üstünlükləri mövcuddur. Qeyd olundu ki, bu rejimdə fəaliyyət göstərən ölkələr milli valyutalarının dəyərini aşağı inflyasiyalı ölkənin valyutasına təsbit edir. Bununla onlar, beynəlxalq ticarəti aparılan məhsullar üzrə inflyas iyanın lövbər ölkəyə bərabər səviyyədə formalaşmasını və
beləliklə, daxili
inflyasiyanın nəzarətdə qalmasını təmin edir. Əgər monetar qurumun həyata keçirdiyi 21
məzənnə hədəflənməsi rejimi mötəbər qəbul edilirsə, bu zaman iqtisadi agentlərin qiymətlə bağlı gözləntiləri də pərçimlənmiş olur. Bu rejimin digər bir üstünlüyü isə iqtisadi agentlər tərəfindən rahat qavranılması və anlaşılan olmasıdır. Belə ki, nominal lövbər funksiyası görən məzənnənin dəyişməsi monetar qurumun mövqeyi – onun sərt və ya yumşaq siyasət mənimsədiyi haqqında iqtisadi agentlərə dürüst və anlaşılan siqnal ötürür. Rejimin asan kommunikasiya olunması isə onun digər bir üstünlüyü hesab oluna bilər. Məzənnə hədəflənməsinin əsas üstünlüklərindən biri isə onun vaxt uyğunsuzluğu problemini həll etməyə yardımçı olmasıdır. Belə ki, bu rejim monetar siyasətin icrası üçün avtomatik qaydalar formalaşdırmaqla vaxt uyğunsuzluğu problemini həll edir. Əgər milli valyutanın ucuzlaşmaq tendensiyası mövcud olarsa, monetar siyasət sərtləşdirilir, bahalaşmaq tendensiyası olduqda isə monetar siyasət yumşaldılır. Bir sıra ölkələrin təcrübəsində məzənnə hədəflənməsi rejimi inflyasiyanın yuxarı səviyyələrdən aşağı səviyyələrə salınmasında effektiv rol oyanmışdır. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələrdən hesab olunan Bö yük Britaniya və Fransa daxili inflyasiyanı aşağı çəkmək üçün milli valyutalarını Alman markasına pərçimləmişdilər. Belə ki, 1987-ci ildə Fransa frankı markaya təsbit etdiyi zaman ölkədə daxili inflyasiya 3% təşkil etməklə Almaniyanın inflyasiya göstəricisini 2% bəndi üstələyirdi. 1992-ci ilə qədər Fransada inflyasiya səviyyəsi 2% ətrafına düşmüş, hətta Almaniyanın inflyasiya göstəricisindən belə aşağı olmuşdur. 1990-cı ildə Böyük Britaniya funt- sterlinqi markaya təsbit etdiyi zaman ölkədaxili inflyasiya səviyyəsi 10% ətrafında idi. Lakin Böyük Britaniyada 2 il kimi qısa müddət ərzində daxili inflyasiya ikirəqəmli səviyyələrdən 2% kimi aşağı səviyyələrə düşmüşdür. İnkişaf etməkdə olan ölkələr də təsbit məzənnə rejiminə keçməklə qısa müddət ərzində yüksək inflyasiya səviyyəsini aşağı salmağa nail olublar. Məsələn, 1990-cı ildə Argentina təsbit məzənnənin bir forması olan valyuta şurasına keçmiş və daxili inflyasiyanı sürətlə aşağı salmışdır. Belə ki, 1989 və 1990- cı illərdə Argentinada illik inflyasiya 1000% ətrafında bərqərar olsa da, 1994-cü ilin sonuna doğru illik inflyasiya səviyyəsi 5%-ə düşmüşdür. Məzənnə hədəflənməsi rejiminin üstünlüklərinə baxmayaraq onun bir sıra çatışmazlıqları da mövcuddur. İlk olaraq təsbit məzənnə rejimləri məzənnənin çevikliyini azaldır, onun şok absorbsiya funksiyasına maneə olur və iqtisadiyyatı şoklara qarşı müdafiəsiz buraxır. Məlumdur ki, nominal məzənnə ölkənin milli valyutasının xarici qiymətini əks etdirir. İqtisadi sistem şoka məruz qaldığı zaman iqtisadiyyatın özünü təshih etməsi ya daxili qiymət, ya xarici qiymət, ya da hər iki kanal vasitəsi ilə baş verir. Əgər milli valyutanın xarici qiyməti təsbit olunursa, bu zaman xarici şoka məruz qalan iqtisadiyyatlarda bütün təshih təzyiqi yalnız daxili qiymətlərin üzərinə düşür. Bu isə bir çox hallarda arzuolunmayan sosial-iqtisadi fəsadlar doğura bilər. Yuxarıda səslənən fikirlərə nümunə kimi yaxın dövrdəki Avroməkanın təcrübəsinə nəzər yetirmək olar. Vahid valyuta məkanında fəaliyyət göstərən ölkələr vahid təsbit məzənnəni mənimsəmiş ölkələr kimi qəbul olunur. Avroməkanda Almaniyanın cari əməliyyatlar balansı (CƏB) müsbət saldolu olsa da, cənubi Avropa ölkələrinin CƏB-i isə kəsirlidir. Əgər avro vahid valyuta olmasa və həmin ölkələrin milli valyutaları mövcud olsa idi, daha məhsuldar olan Almaniyanın milli valyutası marka bahalaşmalı, digər ölkələrin milli valyutaları isə ucuzlaşmalı idi. Belə ki, 22
iqtisadiyyatların özünə təshih verməsinin əhəmiyyətli hissəsi milli valyutaların xarici qiymətlərinin dəyişməsi hesabına baş verməli idi. Lakin vahid valyuta məkanında bu mümkün olmadığından iqtisadiyyatın özünü təshih etməsi daxili qiymətlər hesabına baş verir. İnflyasiya hədəfi 2% ətrafında olan Avropa Mərkəzi Bankı inflyasiya hədəfini yüksəltməyə könülsüz yanaşır. Almaniyada əhalinin maaşları lazımi səviyyədə artırılmadığına görə iqtisadiyyatın özünə təshih yükü cənubi Avropa ölkələrinin üzərinə düşür. Belə ki, həmin ölkələrdə əhalinin nominal əməkhaqqlarının və pensiyalarının azaldılması siyasəti yürüdülür. Məzənnə hədəflənəməsi rejimininin digər zəif tərəfi onu mənimsəyən mərkəzi bankların müstəqil monetar siyasət həyata keçirmək imkanlarını itirməsidir. Belə ki, təsbit məzənnə rejimini həyata keçirən mərkəzi banklar daxili faizlər üzərində nəzarəti itirir və lövbər ölkənin faiz dərəcəsini idxal edirlər. Əgər lövbər ölkənin iqtisadi tsiklləri ilə məzənnə hədəflənməsi rejimində olan ölkələrin iqtisadi tsiklləri oxşarlıq nümayiş etdirmirsə, bu zaman iqtisadiyyatda arzuolunmayan tənəzzül və ya canlanmalar (yüksək inflyasiya) yaşana bilər. Bunun ən yaxşı nümunəsi 1990-cı ildə Şərqi Almaniya ilə Qərbi Almaniyanın birləşməsi zamanı müşahidə edilmişdir. Birləşmənin ortaya çıxardığı inflyasiya təzyiqi və əhəmiyyətli fiskal ekspansiya Almaniyadakı qısamüddətli və uzunmüddətli faiz dərəcələrində yüksəlməyə gətirib çıxardı. Lövbər ölkə olan Almaniyanın faizlərindəki belə artım məzənnə hədəflənəməsi rejimini mənimsəmiş ölkələr olan Fransa və Böyük Britaniyada arzuolunmayan monetar sərtləşməyə səbəb oldu. Almaniya faizlərinin həmin ölkələrə belə ötürülməsi isə öz növbəsində onların daxili iqtisadiyyatlarında əhəmiyyətli yavaşlamaya və işsizliyin artmasına təkan verdi. Məzənnə hədəflənməsi rejimi ilə bağlı digər bir problem həmin ölkələrin milli valyutalarının spekulativ hücumlara məruz qalması təhlükəsidir. Yenə Almaniyanın 1990- cı ildə yenidən birləşdirilməsi nümunəsinə nəzər salaq. Almaniyanın monetar sərtləşməyə getməsi milli valyutalarını alman markına təsbit etmiş ölkələrdə faizlərin yüksəlməsinə və nəticədə, həmin ölkələrdə iqtisadi daralm aya və işsizliyin artmasına gətirib çıxardı. Bu ölkələrin təsbit məzənnə rejimi ilə bağlı öhdəlikləri onların milli valyutalarının məzənnələrini sabit saxlamalarını tələb edirdi. Əslində, həmin ölkələrin bunu etmək imkanları da mövcud idi. Belə ki, əgər milli valyutanın cari məzənnəsinə qarşı spekulativ hücumlar baş verərdisə, bu zaman onlar daxili faizləri yüksəldə bilərdilər. Lakin bu addımı atmaq Almaniyadan gələn yüksək faiz şoku ilə iqtisadi resessiyaya girmiş
ölkə iqtisadiyyatlarını bir az da sıxmaq və nəticədə, işsizliyin artmasına imkan vermək demək idi. Spekulyatorlar həmin ölkələrin sosial-iqtisadi nəticələri nəzərə alaraq faizi zəruri səviyyədə artırmayacağını bilirdilər. Beləliklə, spekulyatorlar frans ız frankı, ispan pesetası, İsveç kronu, italiyan lirəsı və Briyaniya funtunun məzənnəsinin yalnız bir istiqamətdə hərəkət edəcəyini və markaya qarşı ucuzlaşacağını iddia etdilər. Belə olduqda, həmin ölkələrin milli valyutalarını satmaq imkanı aşağı riskli, lakin cazibəli mənfəət fürsəti təqdim edirdi. 1992-ci ilin s entyabr ayında Fransa, İspaniya, İsveç, İtaliya və Britaniyanın milli valyutalarının məzənnələrinə qarşı spekulyativ hücumlar kəskinləşməyə başladı. Bu ölkələr arasından yalnız
Fransanın məzənnə
hədəflənəməsi rejiminə qarşı götürdüyü öhdəlik qüvvətli oldu və Fransa devalvasiyaya getmədi. Digər ölkələr isə məzənnəni sabit saxlamağın doğuracağı sosial-iqtisadi məsrəfləri düşünüb valyutalarını devalvasiya etmək məcburiyyətində qaldılar. Əslində, Fransa və Britaniyanın bu böhran qarşısında tətbiq etdikləri fərqli siyasətlər məzənnə hədəflənməsinin sosial- 23
iqtisadi təzahürləri haqqında təsəvvür yaratmağa imkan verir. Təsbit məzənnə rejimini saxlayan və devalvasiyaya getməyən Fransada 1992 və onu təqib edən illərdə iqtisadi artım yavaşladı və işsizlik artdı. Devalvasiyaya gedən
Britaniyada isə
iqtisadiyyatda canlanma yarandı, işsizlik azaldı və inflyasiya isə məqbul səviyyələrdə qaldı. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə məzənnə hədəflənməsinin digər bir
çatışmazlığı da mövcuddur. Bu ölkələrdə məzənnə hədəflənməsi maliyyə kövrəkliyini artırır və maliyyə böhranlarının baş vermə riskini yüksəldir. Bunun səbəbi təsbit məzənnə rejimlərində valyuta məzənnəsi riskinin ortadan qalxmasıdır. Belə olduqda xarici valyutada borclanmaq bir çox yerli şirkətlərə riskli əməliyyat kimi görsənmir. Xarici valyutada borclanmaya üstünlük verilməsi bir çox hallarda inkişaf etməkdə olan ölkələrdəki şirkətlərin milli valyutada uzunmüddətli borc tapmaqda çətinlik çəkməsi səbəbindən baş verir. 3
h abelə 1998-ci il Şərqi Asiya maliyyə böhranlarının baş verdiyi dönəmdə yerli maliyyə
bazarların əsas
institusional xüsusiyyətlərindən biri xarici valyutada yüksək səviyyədə borclanmanın geniş yayılmış olması idi. Xarici valyutada borclanma ev təsərrüfatlarının və şirkətlərin balansında əhəmiyyətli kövrəkliklər yaradır. Xüsusilə, yerli şirkətlərin xarici borc yükünün yüksək olması maliyyə böhranlarının real sektora sıçramasında əhəmiyyətli kanal kimi çıxış edir. Belə ki, devalvasiya baş verdiyi zaman xarici
valyutada borclanmış şirkətlərin borc yükü yerli valyutada əhəmiyyətli artmış olur. 3 Bu hal iqtisadi ədəbiyyatda “ilk günah” kimi də m əlumdur. Bu termini ilk dəfə İşenqrin və Hausman (1999) inkişaf etməkdə olan ölkələrdə fəaliyyət göst
ərən yerli şirkətlərin xarici bazarlarda milli valyutada borclana bilm əməsi və daxili bazarlarda milli valyuta il ə uzunmüddətli borclana bilməməsi hadisəsini t əsvir etmək üçün istifadə etmişdilər. Şirkətlərin aktivləri isə çox zaman belə artımla müşayiət olunmur. Nəticədə, şirkətin xalis dəyəri əhəmiyyətli aşağı düşür ki, bu zaman həmin şirkətlərin investisiyalar üçün yeni maliyyə vəsaitləri tapmaq imkanları məhdudlaşır. Eyni problem bank sektorunda da müşahidə olunur. Yüksək açıq valyuta mövqeyi saxlayan bankların devalvasiyalar zamanı öhdəlikləri artsa da, aktivləri həmin səviyyədə artmır. Nəticədə baş verən devalv asiya bankların kapitalını silir və onların xalis dəyərini azaldır. Real və maliyyə sektorunda fəaliyyət göstərən şirkətlərin xalis dəyərinin azalması fonunda iqtisadiyyatda investisiya və məcmu tələb yavaşlaması baş verir ki, bu da maliyyə böhranlarının təsirini daha da dərinləşdirir. Məzənnə hədəflənməsinin sadalanan çatışmazlıqları mövcud olsa da, bir sıra ölkə təcrübələrində bu rejim mərkəzi banklara və yerli valytaya inamın yaranmasında əvəzsiz xidmət gösərmişdir.
•
Bernanke, Ben S., 2015, “German wage hikes: A small step in the right direction”, blog post April 13, 2015: www.brookings.edu/blogs/ben- bernanke/posts/2015/04/13-german-wages
• Edwards, Sebastian, 1992, “Exchange rates as nominal anchors”, NBER WP 4246 •
Mishkin, Frederic S., 2004, The Economics of Money, Banking and Financial Markets, Pearson, 7 th Edition •
Mishkin, Frederic S., 1999, “International experience with different monetary policy regimes”, NBER WP 7044
24
Document Outline
Yüklə 425,75 Kb. Dostları ilə paylaş:
|