Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən

 

 

670 

Ramiz 

Mehdiyev 

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

nin olması; (2) qərbdə Mərakeşdən tutmuş şərqdə İndonezi-

yaya,  şimalda keçmiş sovet respublikalarından başlamış  cə-

nubda Uqanda sərhədlərinə  qədər geniş bir məkanı  əhatə 

edən mühüm strateji ərazilərə malik olması; (3) əhalinin 

sayının get-gedə artması, yəni geodemoqrafiya amili (hələ 

1970-ci illərdə Avropa ölkələrində doğum səviyyəsi təbii 

təkrar istehsal səviyyəsindən aşağı idi, islam dünyasında isə 

əhalinin artım sürəti qat-qat ləng azalırdı. 1990-cı illərin 

axırlarında Aİ-dən cənubda və şərqdə yerləşən səkkiz müsəl-

man ölkəsində doğum səviyyəsi Avropa göstəricilərindən 2-3 

dəfə yüksək idi). Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrdə digər 

dünya dinləri ilə müqayisədə islamda dindarların sayının 

artım sürəti  ən yüksək idi. XX yüzillikdə dünya əhalisi 

arasında müsəlmanların sayı 13 faizdən 19,5 faizə çatmışdı. 

Bu artımın təqribən 6 faizi müsəlman xalqlarda doğum gös-

təricisinin yüksək olması, 0,5 faizi isə qeyri-müsəlmanların 

islam dinini qəbul etməsi ilə  əlaqədar idi (söhbət ABŞ-da 

1,65 milyon “qara müsəlman” yaranmasından, eləcə  də XX 

əsrin son onilliklərində 1 milyona qədər avropalının islamı 

qəbul etməsindən gedir). İslamı yeni qəbul edənlərin yaşı 30 

ilə 50 arasında dəyişir, onların  əksəriyyəti qadınlardır. 

Mövcud proqnozlara görə, 2006-cı ildə xristianların sayı 27 

faiz, müsəlmanların sayı isə 33 faiz artacaqdır.  Əgər bu 

meyillər gələcəkdə  də davam edərsə, 2025-ci ilə  qədər 

müsəlmanlar dünya əhalisinin təqribən 30 faizini təşkil edə 

bilər, beləliklə, onların sayı xristianların sayından çox olacaq 

və islam ən kütləvi dünya dininə çevriləcəkdir. Üstəlik, 

1950-ci ildə Böyük Britaniya əhalisinin sayı  İran  əhalisinin 

sayından üç dəfə çox idi. Lakin 1995-ci ildən  İran öz 

vətəndaşlarının sayına görə Böyük Britaniya ilə  bərabərləş-

mişdir və proqnozlara görə, 2050-ci ilə  qədər  İran onu 50 

faiz üstələyəcəkdir. Bununla belə, Qərbdə bu irəliləyişin 

---

 

 

671

4‐cü fəsil 

 

Milli 

demokratik 

tranzitin 

dilemmaları 

nəticələrini minimuma endirməyə  cəhd göstərilir. Burada 

şüuraltı  tərzdə Yaxın  Şərqi XX əsrin ortalarına qədər hə-

qiqətən olduğu kimi, yenə də Qərbə tabe olan bir region kimi 

qəbul edirdilər. Müsəlman ölkələrindən olan insanlara Qərb-

də belə münasibətin olması cəmiyyətdə mahiyyəti mədəni sa-

hə ilə bağlı olan münaqişəyə gətirib çıxarır.  

Dini transformasiyaların  əsas sosial nəticələrindən biri 

dünyanın dini landşaftının məkan nisbətlərinin dəyişməsi ola 

bilər. Qərbi Avropanın aparıcı ölkələrində daimi yaşayan 

müsəlmanlar artıq indi orada əhalinin 24 faizini təşkil edir. 

Əgər bu proses gələcəkdə də davam edərsə, Avropanın xris-

tian  əhalisi dini azlığa çevriləcəkdir. Bütövlükdə isə, islam 

mədəniyyəti planetin çox hissəsində dominantlıq etməyə 

başlaya bilər.  

Bu cür proqnozlar vaxtilə Əndəlisdən başlayaraq, 1653-cü 

ildə sərhədləri Vyanaya qədər çatan Ərəb Xilafətini yaratmış 

müsəlman dünyasının geosiyasi cəhətinin güclənməsinə bir-

mənalı  şəkildə kömək edir. Məlumdur ki, məhz  Ərəb Xi-

lafəti, sonra isə Osmanlı imperiyası dünya tarixində dərin iz-

lər qoymuş, Avropa mədəniyyətinə təkcə elm və təhsil deyil, 

həm də yeni mədəniyyət, öz təfəkkür tərzini gətirmişdir. 

Gizli deyildir ki, məhz müsəlman dünyası Avropanı bir sıra 

kənd təsərrüfatı  məhsulları ilə tanış etmişdir. VIII əsrdə 

müsəlmanlar İspaniyada çəltik yetişdirir, nar, xurma ağacları 

əkir, ipəkçiliyi tətbiq etmiş, pambıq becərməyə başlamış-

dılar. Avropada suvarma əkinçiliyi ərəblərin sayəsində tətbiq 

edilmişdir, onlar avropalılara suyun hündür yerlərə qaldırıl-

ması, torpağın suvarılması və qurudulması texnikasını öyrət-

mişlər. Ərəblər həm də Avropada suvarma kanalları sistemi-

ni, suyun paylanmasına ictimai nəzarəti yaymışlar. VIII əsrdə 

Səmərqənddə  və Buxarada kağız emalatxanaları  işləyirdi. 

---

 

 

672 

Ramiz 

Mehdiyev 

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

Avropada isə yalnız dörd əsr sonra ərəblərin İspaniyaya gə-

tirdikləri kağız sayəsində yerli kağız emalatxanaları işə salın-

mışdı.  İpək və yun parçalar, güləbətin işləməli bahalı  dəri 

növləri, üzərinə emal və şəkil çəkilmiş şüşə və tunc qab-qa-

caq, gözəl keramika məhsulları, fil sümüyündən hazırlanmış 

məmulatlar və yaraqlar – çox incə oyma üsulu ilə bəzək vu-

rulmuş  qılınclar və  qınlar hazırlanmasında müsəlman  İspa-

niyasının  şəhərlərindəki emalatxanaların tayı-bərabəri yox 

idi. Əndəlis müsəlmanlarının sayəsində Avropada dulusçuluq 

və çini məmulatlar istehsalının təməli qoyulmuşdur. Xəlifə 

və eyni zamanda alim olmuş Məmun Yer kürəsinin dövrəsini 

ölçməyə  cəhd göstərmişdir. Bu ölçmələrdə  iştirak etmiş 

riyaziyyatçı Xarəzmi (787 – təqribən 850-ci illər) Məmunun 

sarayında işləyirdi. Sıfır rəqəmi Avropada məhz Xarəzmin 

əsərləri sayəsində yayılmışdır. Latın dilindəki “cifra” (“rə-

qəm”) sözü ərəbcə “sıfr” (“heç”, “boş”) sözündən əmələ gəl-

mişdir.  İlk vaxtlar latıncada “həm də “heç” mənasında işlə-

nən bu sözdən fransız dilindəki “chifre”, ondan da rus dilin-

dəki “şifr” sözü yaranmışdır. Xarəzmi “Cəbr və müqabilinin 

hesablanması haqqında qısa kitab (“Əl-kitab  əl-müxtəsər fi 

hisab  əl-cəbr va-l-müqabilə”) adlı elmi traktatın müəllifidir. 

Bu əsərdə tənliklərin həlli qaydaları verilmiş, hədləri tənliyin 

bir tərəfindən digərinə əks işarə ilə köçürmə əməli olan “əl-

cəbr” termini işlədilmişdir. Avropada qəbul edilmiş “Algeb-

ra” termini bu sözdən əmələ gəlmişdir. Latın dilindəki “algo-

rithmi” (“alqoritm”) termini əl-Xarəzminin latınlaşdırılmış 

adındandır. Hazırda alqoritm riyaziyyatın və kibernetikanın 

əsas anlayışlarından biridir.  

Orta  əsrlər tarixinə bu qısa ekskurs müsəlman aləminin 

Qərbə  təsirinin yalnız cüzi bir hissəsini  əks etdirir. Bəs bu 

gün nə baş verir? Qərb Şərqin demoqrafik hücumunun təsiri 

---