Republika e shqipërisë universiteti I tiranëS FAKULTETI I HISTOrisë dhe I filologjisë DEPARTAMENTI I HISTOrisë

 
6 
rëndësishme ishte libri ―Koncepti politik i Komedisë Hyjnore‖, i cili trajtonte tema me interes politik, shumë 
prej të cilave u botuan në gazetën ―Popolo d’Italia‖ gjatë vitit 1962. Në vitin 1840, nxori në dritë gazetën 
napoletane ―Il Viaggiatore” 
96
 ku u botuan artikuj që lidheshin me letërsinë e kulturën. Sipas Mauros, për një 
komb nuk mund të ketë as letërsi, as poezi, kur mungon edhe një gjuhë e përbashkët.
97
 Shquhet si nismëtar i 
kryengritjes në Kozencë në 15 mars 1844, kryengritje që u mbështet nga përfaqësues të tjerë makinistë, mes 
tyre  edhe  shqiptarë.  Përmendim  Rafaele  Komodekën,  Xhuzepe  Françese,  Domeniko  e  Maoro  Françese, 
Petrazi Çezare, etj, të gjithë nga Çerzetoja. Synimi i kryengritjes ishte të takohej prefekti dhe të paraqiteshin 
kërkesat  e  tyre.  Jo  vetëm  që  takimi  nuk  u  mbajt,  por  pati  një  përballje  mes  forcave  të  xhandarmërisë  dhe 
kryengritëve. Kjo kryengritje e Kozencës përfundoi me të vrarë, të plagosur dhe arrestime. U zunë rob dhe u 
ekzekutuan Pietro Vilaçi, Nikola Koriliano,Santo Çezario, të tre italianë, dhe shqiptarët Xhuzepe Françese, 
Rafaelo Komodeka dhe Skandarbag Françese.
98
 Pas dështimit të kryengritjes së 1848-ës në Kalabri, u largua 
në drejtim të Shqipërisë dhe u vendos në Shkodër, së bashku me të tjerë kryengritës. Në vitin 1853, u dënua 
me vdekje në mungesë. Mauro mori pjesë dhe në betejat e udhëhequra nga Xhuzepe Garibaldi. Pas bashkimit 
të Italisë, Domeniko Mauro u zgjodh disa herë deputet në parlamentin italian.  
Figurë tjetër e rëndësishme, pjesmarrës në kryengritjen e Kalabrisë, ishte  edhe Rafaelo Komodeska. 
Komodeska kishte studiuar në kolegjin e San Demetrios. Përqafoi çështjen e lirisë, dëshirë e cila bashkoi dy 
palët, si shqiptarë dhe italianë.Vrasja e Komodeskës nuk e shoi zjarrin, por e ndezi më tepër, dhe çështja e 
luftës  për  liri  bëri  që  të  tjerë  përfaqësues  shqiptarë  t‘i  bashkoheshin  asaj.  Përmendim  figura  patriotësh  si 
Xhorxho Piedeskali, anëtar i organizatës ―Italia e Re‖ e Maxinit, i cili lufoi kundër regjimit burbon së bashku 
me shqiptar të tjerë të Sicilisë. Xhuzepe Paçeja i lidhur fort me parimet e iluminizmit dhe të lirisë. Studioi 
në  Kolegjin  e  Shën  Mitrit,  mori  pjesë  në  lëvizjet  revolucionare  të  vitit  1848  e  luftoi  me  të  ―Njëmijtë‖  e 
Garibaldit. 
99
 Në 1860, pasi Garibaldi zbriti në Kalabri, Xhuzepe Paçeja rekrutoi shumë vullnetarë shqiptarë 
përkrah  lëvizjes  garibaldine.  Ndoqi  Garibaldin  në  betejat  në  Italinë  e  Jugut.  Paskuale  Bafa  së  bashku  me 
Domeniko  Maurën,  Xhuzepe  Paçenë  dhe  Domeniko  Damisin,  ka  qënë  nga  figurat  kryesore  të  Rilindjes 
Italiane.  Bafa  ishte  nga  Shën  Sofia,  ish  student  i  kolegjit  Shën  Mitër  –  Koronës,  i  brumosur  me  ideale 
liridashëse dhe patriotike, titullar i Katedrës së gjuhëve greko-latine në Universitetin e Palermos. U burgos 
nga  qeveria  burbone  si  pjesëmarrës  në  qeverinë  e  përkohshme.
100
  Domeniko  Damizi  lindi  në  Lungro  të 
Italisë. Kreu studimet në kolegjin San Demetrio dhe studimet e larta në Napoli, ku u diplomua për filozofi, 
drejtësi dhe letërsi. Anëtar i shoqërisë ―Italia e re”  në 1844. Mori pjesë në kryengritjen e Kozencës dhe u 
dënua me 25 vjet burg për komplot dhe atentat ndaj shtetit. Bashkë me të, në gjyqin e Kozencës, u dënuan 
                                                 
96
  Domenico Cassiano, Il contributo degli italo-albanesi di Calabria al Risorgimento, Shkodra , arbëreshët dhe lidhjet  
     shqiptaro-italiane…..vep e cit, f.176 
97
  Po aty, 205 
98
  Oresto Camilo Mandalori. Uomini e cose della mia Calabria.(Romë,1934), 292. 
99
  Jetarbëreshë , nr.70 / aprile-giugnio, 2011, .8 
100
  Gjovalin Shkurtaj. Shpirti i Arbrit rron, Shënime dhe të dhëna për shqiptarët e Italisë (Tiranë.1984), 12. 

---

 
7 
dhe shqiptarë të tjerë si Rafael Kortezeja, Rafaele Vokoraja, Paskuale Belici, Xhuzepe Paçeja, Luixhi Bafa, 
Athanas Bafa, Oliferno Konforti, Nikodemo Milanoja, Muqio Paçeja, Kostandin Belini, etj. Xhenaro Plakoja 
u dënua me burgim të përjetshëm. Domeniko Damisi arriti t`i shpëtojë dënimit dhe u vendos në Irlandë, ku 
filloi  veprimtarinë  revolucionare  për  bashkimin  e  Italisë,  si  pjesëtar  madhor  i  shtabit  të  Garibaldit,  kolonel 
dhe  komandant  kalabrez.  Në  1860,  u  zgjodh  deputet  i  parlamenrit  italian.  Krahas  Damisit,  përmendim  të 
tjerë  revolucionarë  që  iu  bashkuan  luftës  për  bashkimin  e  Italisë,  ndër  të  cilët  Vinçenso  Stratigoi  dhe 
Xhenaro  Murtati.  Që  të  dy  e  urrenin  regjimin  burbon  në  fuqi.  Pjesëmarrës  në  revolucionin  e  1848-ës, 
Xhenaro  Murtati,  lindi  në  Spixanë,  në  vitin 1826. Studioi në  kolegjin  Shën Mitër  ku  u  lidh  me  Milanon, 
Dramisin edhe spixanjotin Nociti.
101
 Xhenaro Murtati u dënua me burgim për atentat ndaj regjimit në fuqi. 
Pasi u lirua, ndoqi Garibaldin, i cili e emroi oficer në fushatat e tij. Pas çlirimit të Italisë, shërbeu si oficer në 
ushtrinë  kombëtare  italiane.  Stratigoi,  ashtu  si  Murtati,  luftoi  kundër  regjimit  në  fuqi,  por  në  një  mënyrë 
tjetër.  Në  shkrimet  e  tij,  bente  propagandë  në  ndihmë  të  revolucionit,  duke  nxitur  popullin  t`i  bashkohej 
lëvizjes garibaldine për bashkimin e Italisë. Ishte krenar për faktin që ishte shqiptar dhe e donte Shqipërinë, 
ndonëse  kishte lindur  në  San  Demetrio.  Mori  pjesë  në  të  gjitha  betejat  e  Garibaldit  në  Italinë e Jugut.  Pas 
bashkimit të Italisë, u shpall anëtar i gjykatës ushtarake. Dy përfaqësues të tjerë, të cilët u kushtuan vëmendje 
të veçantë zhvillimeve politike, ishin Gavril Dara i Riu dhe Anton Sartori.Të dy, të frymëzuar nga ngjarjet e 
kohës,  ndikonin  në  trajtimin  e  tyre  përmes  vargjeve  të  shkruara.  Sartori  hyri  në  plejadën  e  shkrimtarëve 
arbëreshë që i dhanë zhvillim letërsisë arbëreshe dhe pasuan letërsinë shqiptare. Gavril Dara i Riu lindi në 
Palaco Adriano të Sicilisë. Kreu studimet e larta për drejtësi në Palermo. Mori pjesë në lëvizjen garibaldine 
dhe, me dekret të Garibaldit, u emërua sekretar i qeverisë së Xhirxhetit.
102
 Ndonëse u morën masa të rrepta 
ndaj lëvizjes revolucionare, këto lëvizje nuk u shuan, por morën forma dhe trajta të reja zhvillimi. 
 
1.3. Kontributi i arbëreshëve në lëvizjen revolucionare garibaldine të vitit 1860 
 
Lidhjet shqiptaro-italiane u thelluan më tepër në periudhat në vazhdim. Në kohën e Garibaldit, figurë e 
shquar  e  Italisë,  i  cilësuar si  hero  kombëtar  i  saj,  lidhjet  mes  dy  popujve  që  ndahen  nga  një  det  u  forcuan 
shumë. Ajo që i bashkonte dy popujt qe përqafimi i çështjeve të lirisë dhe pavarësisë së popujve ballkanikë 
kundër Turqisë. Kjo aspiratë u mbështet fort dhe nga i madhi Garibaldi, i cili luftonte për lirinë e popujve, jo 
vetëm për lirinë dhe pavarësinë e Italisë. ―Për Garibaldin, çdo njeri që vuante ishte vëlla, çdo komb i shtypur 
ishte  atdhe‖.  Forcimi  i  lidhjes  shqiptaro-italiane  erdhi  për  faktin  se  jo  vetëm  i  bashkonin  ideale  të 
përbashkëta si liria e pavarësia, por edhe se tashmë, një figurë si Garibaldi, po ndikonte në afrimin e popujve 
që  lagen  nga  i  njëjti  det.  Garibaldi  udhëhoqi  revolucionin  e  viteve  1848-1849,  periudhë  e  cila  quhet  prej 
                                                 
101
  Jetarbëreshe, nr.70. / aprile-giugnio, 2011, .8. 
102
  Xoxi, Shqiptarët dhe Garibaldi,  202 

---