30
metrik të ―
Varre‖ e
Foskolos doli në ―
Nuova Rassegna di Letteratura moderna‖ në vitin 1908. Krahas saj, u
botua një poezi dashurie e tij në gazetën ―
Arbri i Ri”.
197
Ky poet u shqua për ndjenjat e dashurinë për tokën
dhe gjuhën e stërgjyshërve. Rreth figurës së tij flet dhe Profesor Tomaso Karnesi Rusoto, arbëresh nga San
Adriano, në një artikull të botuar në gazetën ―
Kombi‖, ku jep një gjykim rreth vlerave artistike të poezive të
Frano Krispi Glavianos:
“Poet me vlerë, si në gjuhën shqipe dhe në atë italiane, ka ditur të pasqyrojë në
vjersha dashurinë dhe mallin për Shqipërinë, atdheun tonë të dashur… Poezitë e tij janë xhevahir i letërsisë
italiane dhe shqipe, për hijeshinë që paraqesin, vrullin lirik dhe brendinë…‖
198
Vdiq në 1 gusht 1933.
Agostino Ribeko (1867-1928)
lindi në Spexano Albaneze, katund i Kozencës, më 1867. Mësimet
fillore i kreu në shkollën e fshatit, më pas gjimnazin në Kolegjin e Shën Adrianit. Studimet e larta i kreu në
Napoli, për mjekësi. I frymëzuar që së vogli me dashurinë për atdheun, nisi të shkruajë artikuj rreth çështjes
shqiptare në të përkohshmet shqiptare dhe italiane. Bashkë me De Radën, Lorekion, Bilotën dhe të tjerë, qe
nismëtar në hapjen e të parit Kuvend gjuhësor shqiptar që u mbajt në 1895 në Koriliano Kalabro. Vjershat e
tij i botoi në të përkohshmen ―
La Nazione Albanese‖, ―
La Nuova Albania‖, dhe në ―
Kalendarin
Kombëtar”
199
të Sofies. Kohë më pas, shtypi një libër të vogël në shtypshkronjën ―
Mbrothësija‖ me titullin
“Vjersha Malli”. Këto vjersha, i botoi sërish në 1917, duke shtuar disa lirika të tjera me titull ―
Shpirt e
Zemër‖. Dashuria për Shqipërinë shprehet mjaft qartë në ―
Kënga e Kombion” ku u bëhet thirrje e hapur
shqiptarëve për t`u çuar nga gjumi dhe për të treguar vlerat e tyre.
200
Ka përkthyer në gjuhën italiane dramën
e Sami Frashërit ―
Besa” dhe botuar studime filologjike mbi vjetërsinë e gjuhës shqipe.
Anton Artigoxa (1839-1918). Ishte kryeprift, poet, shkrimtar, publicist, drejtues i revistës "
Ylli i
Arbëreshëve”, detyrë e cila iu dha në Kongresin e parë italo-shqiptar të mbajtur në Korililiano Kalabro në
1895
. Shkroi shumë vepra në shqip dhe italisht. Përmendim një ndër lirikat më të vlerësuara nga shtypi, ―
Il
pianto di un orfana”
201
e përfshirë dhe nga De Rada në ―
Antologjinë‖ e tij. Mësimet e para thuhet që i mori
në kolegjin e Shën Adrianit, në Shën Mitër, ku shërbeu më vonë dhe si profesor. Në 1890, shkoi në Spanjë,
në Francë dhe në Shtetet e Bashkuar, ku nisi të botojë në Nju Jork fletoren ―
L’Emigranto Italiano‖.
Bashkëpunoi me të përkohshmen ―
Rivista dei tradizioni popolari‖ dhe me ―
Cronache della civilta eleno-
latina‖ si dhe botoi në fletoren
“Popolano‖ të Korilianos. Si studiues i gjuhëve klasike dhe i folklorit, lidhi
marrëdhënie miqësore me shkrimtarë të mëdhenj si Anxhelo De Gubernatis, Paskuale Vilari dhe me Kantoni.
Mikele Markiano lindi në 8 tetor 1860 në Makia dhe vdiq në Foxhia në 1921. U diplomua në letërsi
dhe filozofi në Universitetin e Napolit. Dha mësim lëndën e letërsisë klasike dhe gjuhën shqipe në Institutin
Oriental të Napolit, në periudhën e Luftës së Parë Botërore. Vepra e tij më e rëndësishme, e njohur sot e
197
Petrotta,
Populli, gjuha dhe letërsia shqiptare, 383
198
Kamsi,
Shqipëtarët e Italisë, 430.
199
Po aty, 369
200
Demetrio
, Arbëria: storia, cultura, folklore , 95.
201
Po aty, 95
31
kësaj dite, është ―
L’Albania e L’Opera di De Rada‖.
202
I frymëzuar me ndjenja të shqiptare të thjeshta,
Markiano punoi në mënyrë të palodhur për njohjen e veprimtarisë letrare të arbëresheve. Ai zbuloi dhe botoi
vjershat e Nikol Filljas apo Nikollë Brankatit, shkrimtar nga Sicilia i shekullit XVII. Këto vjersha i botoi në
1908 me titullin
“Poesie sacre albanesi.” Një meritë e veçantë i takon Markianos për botimin e veprës së
lartpërmendur të De Radës. Ai jep një pamje të përgjithshme të këtij poeti dhe njëkohësisht analizon me
hollesi veprat e poetit. Markiano njihet edhe si folklorist. Në librin
“Canti Popolari albanesi delle colonie
d’Italia”
203
, botoi këngë të moçme popullore të ngujimeve arbëreshe të Italisë. Në 1911, botoi këngë
popullore të ngujimeve arbëreshe të Kapitanës dhe Molizës. Në artikullin italisht ―Kolonitë arbëreshe të
Italisë dhe literatura e tyre‖, Markianoja na jep një vështrim të shkurtër të letërsisë arbëreshe, por
njëkohësisht merret dhe me studimin e literaturës klasike greke.
Jul Variboda (1724-1788), lindi në S. Xhorxho Albaneze në 1724, në provincën e Kozencës.
Varibova gëzonte shumë reputacion në
vend dhe, në 1751, u emërua
Rektor i Kolegjit Korsini
204
. Vepra më e
rëndësishme e tij, e shtypur ne gjuhën shqipe, ishte ―Gjella e Shën Mërisë së Virgjër‖, e cila u publikua në
1762
205
në Romë. Jul Varibova shquhet si poeti i parë arbëresh i cili shkroi në gjuhën e vendit të tij.
Xhuzepe Skiro i Riu lindi në Kontesa Entelina. Pati shumë detyra dhe vlerësime akademike. Ai e
mbylli karrierën universitare si drejtor i Institutit të Studimeve Bizantine dhe Neo-helenike të Universitetit të
Romës. Një ndër veprat më të rëndësishme ishte ―
Kanuni i Lek Dukagjinit” dhe ―
Historia e Letërsisë
Shqipe”. Vepra të tjera ishin ―
Analecta Hymnica Greca‖
në dy volume,
“Le Epistole di Barlaam Calabro”
dhe
“Cronaca del Tocco di Cefalonia”.
206
Kostandino Mortati ishte një nga themeluesit e Republikës Kushtetuese. Docent i lëndës të së drejtës
publike për rreth dyzet vjet. Lindi në Koriliano Kalabro në 27 dhjetor 1891
207
. I ati ishte nga Civita dhe e
ëma nga S.Bazile. Mortati ndjehej arbëresh në zemër dhe këtë e shfaqi me dashurinë që kishte për
vendlindjen si dhe me punën që bëri si pedagog, duke ndihmuar në arsimimin e shumë të rinjve arbëreshë.
Personazhe të shquara arbëreshë janë edhe
Pal Skiroi dhe
Nilo Borxha. P.Skiroi lindi në Hora deli
Albanezi në 1866.
208
Kreu studimet në Seminarin e Palermos dhe ushtoi për disa vjet detyrën e profesorit të
greqishtes në qytetet Trivento e Bitonto. Emri i Pal Skiroit lidhet me Mesharin e Gjon Buzukut. Dijetari
arbëresh punoi për dhjetë vjet për përgatitjen shkencore dhe hedhjen e Mesharit në shtyp. Teksti i Skiroit
është i pajisur me vërejtje gjuhësore dhe me krahasime të formave të Buzukut. Kjo vepër pret sot e kësaj dite
të botohet. U botua vetëm një pjesë e tekstit të Buzukut në bashkëpunim me Gaetano Petrotën në të
202
Po aty
203
Petrottta,
Populli, gjuha dhe letërsia shqiptare, 30-31
204
Giusepe Ferrari,
Giulio Varibova e la sua opera poetica albanese. (Bari: Cressati..1923.. ), 13
205
Demetrio,
Arbëria: storia, cultura, folclore, 82.
206
Po aty, 96
207
Demetrio,
Arbëria: storia, cultura, folclore , 97.
208
Çabej,
Në botën e arbëreshëve të Italisë, 32