Şahlar Əsgərov Təhsilimiz: Dünən, bu gün, sabah
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filosoflar fərd və kütlə problemi haqqında
- Artur Şopenhauer
305 dəyməsin. İnsan özü üçün yaşamaqla bərabər ətrafındakıları da unutmamalıdır». Biz isə ətrafdakıları və zamanı unudaraq ictimaiyyət üçün nəzərdə tutulmuş yoldan, səkidən kəsib həyətimizə, bağımıza qatırıq. Bizim mikrorayonlarımızın evlərarası, Bakıətrafı bağlararası yollarımızın darlığı, düşüncə tərzimizin darlığı ilə mütənasibdir. Qərbdə fikir müxtəlifliyinə hörmət, Şərqdə lider fikrinə hörmət üstünlük təşkil edir. B.Şounun belə bir fikri var: «Əgər sənin bir alman varsa, əgər mənim bir almam varsa, almalarımızı dəyişsək, hərəmizin yenə bir alması olar. Əgər sənin bir ideyan varsa, əgər mənim bir ideyam varsa, ideyalarımızı dəyişsək, hərəmizin iki ideyası olar». Bu fikirdə maddi aləmlə ideya aləmi arasında fərq və ikincinin üstün dəyəri aydın göstərilmişdir. Əlavə qeyd edək ki, maddi sərvət xərcləndikcə azalar, bilik, intellektual sərvət xərcləndikcə çoxalar. İki nəfərdən təşkil olunmuş toplum sadəcə iki nəfərin cəmi deyil, daha qiymətlidir. Bu fikri Napaleonun həbəş və fransız əsgərləri haqqında söylədiyi fikir də təsdiqləyir. Bir yəhudi misalında deyilir ki, əgər Rabinoviç və Abramoviçin hərəsinin bir ideyası varsa, fikir mübadiləsindən sonra hərəsinin üç ideyası olur. Abramoviçin, Rabinoviçin ideyaları üstəgəl müştərək ideya. Həzrəti Peyğəmbərimizin də bu səpgidə bir fikri maraq doğurur. «Mənim hümbətimin müxalif fikir söyləməsində rəhmətlik vardır». Ancaq çox təəssüf ki, Şərqdə fikir plüralizmi ideyası kök ata bilmir: Şərqdə yeni ideya köhnə süngü ilə qarşılanır. İdeya düşmənləri bir-birinin ölümünə çalışırlar. Azərbaycan istisna olmaqla, Şərq ölkələrində ölüm cəzası hələ də ləğv edilməyibdir. Rza bəy Xosrəvinin yuxarıda adı çəkilən müsahibəsindən başqa bir misal: «1946-47-ci illər yadıma düşdü. Onda 7-8 yaşım vardı. Bir ildə Pişəvəri zamanında biz azadlığı gördük, insaf, 306 ədalət gördük, zalim cəzasını çəkdi… O da yadımdadır ki, ədliyyə nazirimiz Firudin İbrahimini gözümün önündəcə asdılar. Onun üç qədəmliyində durmuşdum. Mənə baxıb gülümsündü. Bilmədim soruşurdu ki , sən burda neynirsən? Yoxsa tapşırırdı ki, mənim asılmağımı unutma. İpi boynuna saldı. Dilini dişləri arasında sıxdı ki, səsi çıxmasın. Dişləri dilini kəsdi. İndiyəcən unutmamışam. Elə bil, dünən olub. Onun ölü, soyuq gözlərini gördüm». Əslində bu səhnəni Rza bəy kimi heç bir azərbaycanlı heç zaman unutmamalıdır. Azadlıq böyük nemətdir. Ali məqamdır. Azadlığı iqtidar, müxalifət adıyla iki yerə bölünüb qorumaq əvəzinə, əl-ələ verib qorumaq lazımdır. İndiki zamanda müxalifətin hakimiyyətə gəlməsi azadlığın getməsi, tarixi şansın itməsi deməkdir. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətindən sonrakı tariximiz də bunu sübut edir. Əvvəlcə ADC yarandı, sonra Azərbaycan Sosialist Respublikasına çevrildi və nəhayət SSRİ tərkibinə daxil edildi. Nəticədə M.Ə.Rəsulzadə və onun həmkarlarının acı taleyini N.Nərimanov və onun həmkarları yaşadılar. Tarix təkrar ola bilər. Qərb adamı yaşadığı cəmiyyətin inikasıdır. Şərqdə cəmiyyət ilə fərdlərin yaşayış tərzində identiklik azdır. Qərb əhli (xarici siyasətçilər istisna olmaqla) olduğu kimi görünür. Səmimiyyət, düzlük fəaliyyətlərində üstünlük təşkil edir. Şərq cəmiyyətində riyakar insanlar elitar təbəqəyə tez yol tapa bilir. Qərbdə elitar təbəqədə riyakar insanlara demək olar ki, yer yoxdur. Bu isə saf mənəviyyat formalaşmasına səbəb olur. Yadıma bir zamanlar ABA teleşirkəti Bakı əhlindən «Bəstəkar Lev Landaunu tanıyırsınızmı?» sorğusu düşür. Onlarca insanlar «tanıyıram» söyləmişdi. «Mahnılarından hansını xoşlayırsınız?»- sualına, «Mahnıları yadıma düşmür» demişdilər. Göründüyü kimi bizim təhsil, mədəniyyət sistemimiz «düz danış, yalan danışma», «bilməmək ayıb deyil, öyrənməmək ayıbdır», «ya olduğun kimi görün, ya da göründüyün kimi ol» və bu kimi 307 digər mənəvi dəyərləri əhaliyə öyrədə bilməyibdir. Axı, Lev Davidoviç Landau musiqiçi deyil, fizikdir. ABA şirkəti əhaliyə avantürist sual vrməklə onu imtahana çəkib. Qüsurumuzu üzə çıxartmaqla bərabər, kimlərin isə sosial sifarişini yerinə yetiribdir. Əks halda, bu sorğu ABA-nın nəyinə gərəkdir? Hörmətli sənət adamlarımızdan biri söhbət zamanı dedi ki, kənddə bizə borca gələndə, imkanımız olmayanda atam başqasından borc alıb verərdi ki, qoy elə bilsinlər ki, varlıyıq. İnsanlara əl tutmaq niyyəti olduqca təqdirəlayiqdir. Təqdir olunmayan odur ki, olduğundan varlı görünməyə cəhd edəsən. «Ya olduğun kimi görün, ya da göründüyün kimi ol» kəlamı peyğəmbər kəlamıdır. Bu kəlamın əksinə getmək isə günahdır. İnkişafımızın bu günkü səviyyəsindən doğan milli xüsusiyyətimiz bundan ibarətdir ki, biz fərd olaraq yaxşı yaşamaq istəyirik. Bu yolda istənilən üsulu (rüşvət, yaltaqlıq, reketçilik) məqbul sayırıq. Qərbdə isə toplumun, cəmiyyətin yaxşı yaşaması üstünlük təşkil edir. Bu səbəbdən də hüquqi-dövlət əhalinin yaxşı yaşamasına təminat verir. Qərb təcrübəsindən bəhrələnərək «Ümumi Azərbaycan» evində əmin –amanlıq yaratsaq, həm fərd, həm də kütlə yaxşı yaşayar. Filosoflar fərd və kütlə problemi haqqında Fərd və kütlə problemi ilə bağlı filosofların, mütəfəkkir insanların dəyərli fikirlərini tarix öz səhifəsində saxlayaraq gələcək nəsillərə çatdırmışdır. Bu fikirlərin bəziləri ilə tanış olaq. 1. Çin filosofu Konfutsinin 2500 il öncə şəxsiyyətlə kütlənin birliyi barəsində söylədiyi bir fikirdə deyilir ki, «əgər padşahla xalq bir olarsa ölkə basılmaz». 2. Dahi şeyx Sədi Şirazi «şəxsiyyət-kütlə» probleminə öz münasibətini bir beytlə belə ifadə etmişdir: Əgər oyaq qalsa şah otağında, 308 Yoxsul rahat yatar öz yatağında. 3. A.Linkolnun belə bir kəlamı var: «Bir nəfəri həmişə aldatmaq olar. Hamını bir müddət aldatmaq olar . Hamını həmişə aldatmaq olmaz». Bu fikirdən çıxaracağımız nəticələrdən biri də bunda ibarətdir ki, «həmişə aldanan o bir nəfəri» hakimiyyətə buraxmaq olmaz. Buraxsaq milli faciə baş verər. Hakimiyyətə o kəs buraxılmalıdır ki, onu aldatmaq mümkün olmasın. Yəni hakimiyyətə gələn fərd şəxsiyyət olmalıdır. Hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan siyasi partiyaların hər birinin başında duran şəxsiyət olmalıdır. Xalqın isə vəzifəsi bu adamlardan kimin şəxsiyyət, kimin isə adi fərd olduğunu seçə bilməsidir. 4. Antik tarixçi Plutarxa görə: «Şəxsiyyətsiz azadlıq xəyaldır. Şəxsiyyət üstəgəl xalq – istiqlal deməkdir». 5. Hegelin çox məşhur bir kəlamı var: «Vətəndaş cəmiyətinin mahiyyəti hamının hamıya qarşı müharibəsidir». Məncə bu fikirdə «hamının» sözü fərdlərə, «hamıya» sözü kütləyə ünvanlanıbdır. 6. Şarl de Qoll Fransada güclü prezident hakimiyyəti yaratmaq istəyəndə «konstitusiya pozuldu, qanunlar dozuldu deyib hay-küy qoparanlara belə cavab vermişdir: «Mən Fransa dövlətinin, Fransa xalqının mənafeyini bütün qanunlardan üstün tuturam». Tarixi məqamlarda xalqın mənafeyi ilə qanunlar bir-birinə alternativ olanda dövlətin, xalqın mənafeyi üstün tutulmalıdır. 309 7. Kütlənin mədəni və intellektual səviyyəsi haqqında F.Kafka belə demişdir: «Materialın xassəsi onda olan elektronların sayı ilə təyin olunur. Kütlənin səviyyəsi isə hər bir fərdin təfəkkür səviyyəsindən asılıdır». Fərdin təfəkkür səviyyəsinə informasiya seli ilə, təhsillə, mədəniyyətlə təsir etmək mümkündür. Düzgün informasiya seli, təhsi sistemi təfəkkür səviyyəsini yüksəldir. 8. Kütlənin siyasi səviyyəsinin əhəmiyyətini Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyev bu cür dəyərləndirmişdir: «Əgər hər hansı bir ölkənin xalqı öz hüquqlarını anlayar və onları qoruya bilərsə, o zaman ən kiçik dövlət belə ən böyük məmləkət qədər güclü olar». 9. Kütlənin təfəkkür və siyasi səviyyəsinin qiymətini Şopenhauer belə vermişdir: «Xalq həmişə yeniyetmədir». Məlumdur ki, yeniyetmələrin fəaliyəti ağıldan çox emosiyanın təsiri altında baş verir. 10. Professor S.Xəlilov çıxışlarının birində belə bir fikir söyləmişdir: «Adətən naqislər hissəni, müdriklər tamı görürlər». Bizim dövrümüzdə tamı yox, hissəni görüb hay-həşir salaraq hakimiyyətə can atanların sayı lazım olandan çoxdur. Misal üçün, Əbülfəz Əliyev 26.12.97-ci il tarixdə «Yeni Müsavat» qəzetində yazır: «Əgər camaat yenidən bu iqtidara səs versə, onda bu xalq xalq deyil». Aydındır ki, camaat-kütlə, iqtidar-fərd kimi dəyərləndirilir. 310 11. R.Taqor : «Bəşəriyyət amansız, insan mehribandır». İnsan həyatın qədrini bildiyi üçün mehribandır. Bəşəriyyətin ölüm qorxusu yoxdur, on görə də amansızdır. 12. Professor İ.Qobozov «Filosofiya politiki» kitabında (M., 1998, səh. 102.) yazır: «Feodal dövlətlərin vahid iqtisadi bünövrəsi olmadığından dövlətin bütövlüyü, onun suverenliyi və müstəqilliyi ancaq monarxiya vasitəsilə müdafiə olunurdu. Dövlətin uğurları bir çox hallarda monarxın şəxsi keyfiyyətləri – intellekti, təhsili, dövləti düşüncəsi, ətrafına yaltaqları, yoxsa müstəqil düşüncəli insanları yığmaq qabiliyyəti ilə təyin olunurdu». 13. Müharibədən sonrakı AFR-ın mənəvi atası hesab olunan Karl Yaspersin bir fikri bugünkü reallığımız üçün gərəkli hesab oluna bilər. «Mövcudolmanın dönüş məntəqəsi o zaman ki, yol yeni quruluşa, yoxsa məhvolmaya aparır? Sualına cavab axtarılır, bu vaxt o şəxs hakimiyyəti ələ alaraq fəaliyyət göstərə bilər ki, kütlənin iradəsi ilə hesablaşmadan qərar qəbul edə bilər. Əgər belə insanların yaşama imkanı məhv edilərsə, onda ağıla gəlməyən sonluq başa gələ bilər». Sanki bu ifadə Azərbaycanın son illərdəki tarixi üçün deyilmişdir. 14. Yazıçı, filosof, diplomat və dövlət naziri olmuş Qraf Jozef de Mestr (1953-1821) «İstənilən xalq malik olduğu hökumətə layiqdir» fikrini söyləmişdir. 15. «Milli xarakterdə yaxşı cəhətlər azdır. Çünki onu yaradan subyekt kütlədir». Artur Şopenhauer 311 16. «Tamaşaçılarsız qəhrəman yoxdur». Malro, XX əsr Fransız yazıçısı Şəxsiyyət, fərd, toplum problemi ilə bağlı digər filosofların fikirlərini misal gətirərək söhbəti istənilən qədər uzatmaq olar. Misal üçün, fərddən fərqli olaraq şəxsiyyət yeni ideya söyləmək qabiliyyətinə malik olmalıdır. Və yaxud şəxsiyyət informasiyanın (XXI əsr informasiya əsri olacaq. Ona görə çox sosial problemlərə bu faktorun təsirini nəzərə alaraq çözələmək məqsədəuyğundur), mənəvi dəyərlərin qiymətini fərddən daha çox başa düşür və s. Göründüyü kimi söhbətin nə konkret məkana, nə də zamana dəxli vardır. Söhbət çox qədim bir problemin çözülməsindən gedir. Ona görə söhbəti burda saxlayaraq, əziz oxucuları bu problemlə bağlı fikirlərini bölüşməyə dəvət edirəm. Document Outline
Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|