Azərbaycan ərazisində yerləşən Manna dövlətinin şərab anbarları
təsvir olunur. E.ə. 722-705-ci illər ərzində Assuriyaya hökmdarlıq
edən 2-ci Sarqon bir dəfə demişdi: "Mən düşmənlərimə hücum
çəkən zaman... Manna hökmdan Ullusunu mənim qoşunlarımı
buğda və şərabla təchiz etdi."
Qədim yunan tarixçisi Strabona görə (e.ə. 64/63-cü üdə
anadan olmuş, eramızın 23-cü ilindən sonra vəfat etmişdir), şimali
Azərbaycan ərazisində (o vaxtkı Qafqaz Albaniyası) yaşayan əhali
o qədər bəhərli üzum yetişdirirdi ki, məhsulu yığıb çatdırmaq
olmurdu. Eramızm 7-11-ci əsrləri ərzində yaranan epik dastan
"Kitabi Dədə Qorqud"da da şərab düzəltmə səhnələri təsvir olunur:
0l dağlarımızda bağlarımız olur,
0l bağların gara salxımları olur.
0l üzumü sıxırlar, al şərabı olur,
0l şərabı içən əsrük (sərxoş) olur.
Tarixi mənbələrdə göstərilir ki, 13-14-cü əsrlər ərzində
Təbriz (cənubi Azərbaycan) ətrafı bağlardakı üzümdən yığılan illik
məhsul 150 tona çatırdı.
Lakin orta əsrlər Azərbaycan şərabları indiki şərablar kimi
deyildi. Onlar qatı və bal kimi şirin idi. O zamanın adamları adətən
qatılaşdırılmış möhkəm şərabdan istifadə edirdilər. Təmiz şərabı
içmək qeyri-mümkün idi, çünki o, çox qatı idi. Ona görə də şəraba
su qatırdılar.
Təxminən 10 il bundan əvvəl Şamaxı şəhərinin (Bakıdan
təxminən iki saat şimala) sakinləri içərisində qatı sirop olan böyük
bir qədim saxsı dolça tapdılar. Onlar siropun dadına baxdılar və
gördülər ki, bu çox qatı, rahiyəli şərabdır.
Üzümdən duzəldilən şərab "şərab" adlanırdı; başqa
meyvələrdən (alma, nar, tut) hazırlanan şərab isə "nəbiz" kimi
tanınırdı. Bundan əlavə şərabın bir çox növu "çaxır" adlanırdı.
Tarixi mənbələrdə orta əsrlərdə Azərbaycanda istifadə
olunan şərab növlərinin adlan saxlanılıb. Bura Reyhani, Cümhuri,
Mişmiş, Vəlani, Ərəstun, Həndiqun və Səlmaveyh daxildir. Bu
adlardan heç biri bu gün işlənmir. Onlann əvəzinə isə Şahdağ,
Çinar, Sadıllı, Ağdam, Kürdəmir, Ağstafa və Mədrəsəli kimi adlar
işlənir (məqalə 2001 ildə yazılmışdır).
30
ADİ ŞƏRABLAR. Orta əsrlərdə şərabın içilməsi islam
tərəfindən ciddi şəkildə qadağan olunmuşdu; lakin buna
baxmayaraq şərabdan istifadə edirdilər; əsasən də hakimiyyətdə
olan təbəqə. Xəzərin cənubundan olan məşhur yazıçı və mulkədar
Key-kavus İbn İsgəndər (10-cu əsr) oğluna yazdığı məktubunda
deyir: "Mən sənə demirəm: 'şərab içmə', cünki, bilirəm ki, gənclər
böyüklərin sözlərinə qulaq asmayacaq. Mənə də bu məsləhəti
vermişdilər, lakin mən də böyüklərimin sözlərinə məhəl qoymadım.
Yalnız indi 50 yaşımda Allahm mənə yazığı gəlib və mən içkini ata
bilmişəm."
Orta əsrlərdə Azərbaycan zadəganlarının bəzi nümayən-
dələri şərabdan yorğunluğu azaltmaq və qonaqları əyləndirmək
üçün istifadə edirdilər. 1669-cu ildə Şah Süleyman Səfəvi dövrundə
saray təbibi olan Məhəmməd Mömin dövlətli şəxslərə şərab məc-
lisləri düzəltmək barəsində məsləhət vermişdi: "Əylənmək və fiziki
yorğunluğu yüngülləşdirmək üçun məclislər qurmaq və şərab içmək
olar, lakin bunu ayda bir və ya iki dəfədən çox etmək olmaz. Həm-
çinin siz sağlam olub olmadığınızı da nəzərə almalısınız. Məclislər
güllü-çiçəkü bağlarda, rahiyəli hava və hovuzlar ətrafında düzəldil-
məlidir. Musiqiçi, mügənni və rəqqasələr dəvət edin. Gərəkdir ki,
ağıllı və vicdanlı dostlarla oturub musiqi, nəğmələr və ya poeziya
nümunələri dinləyəsiniz. Darıxdırıcı olmaym, dostlarınızı şeir nü-
munələrindən sitat gətirərək və ya maraqlı hekayələr danışmaqla
əyləndirin. Məzəli əhvalatlar danışan zaman çalışın ki, heç kimin
xətrinə dəyməyəsiniz”.
MÜALİCƏVİ ŞƏRABLAR. Şərablardan tibbi məqsədlərdə
də istifadə olunur. Məsələn, Yusif Xoyi (1311) göstərir: "Tibbi
şərabın kiçik dozaları hissiyat üzvlərini və bütün bədəni möhkəm-
lədir. Tibbi şərablar kədər, sıxıntı və ruh düşgünlüyünə qarşı yaxşı
dərmandır. Onlar hirs və əsəbiliyi azaldır, insanlan daha cəsur və
əliaçıq edir və bir neçə zəhərin təsirini aradan qaldınr. Su qatılmış
şərab soyuqdəymə və qızdırmaya qarşı yaxşı dərmandır." Aşağıda
orta əsrlərdə yazılmış kitablarda təsvir olunan tibbi şərabların bəzi
nümunələri verilib:
QIZILGÜL LƏÇƏYİNDƏN HAZIRLANAN ŞƏRAB.
"Tibbnamə"yə (18-ci əsr) görə qızılgül ləçəyindən hazırlanan şərab
başagrısı, ürək xəstəlikləri, mədə agrıları və qızdırmaya qarşı
məsləhət görülür. Resept: 600 qram qurudulmuş qızılgül ləçəyi gö-
türün və onları kiçik parça kisəcikdə bağlayın. Sonra həmin kisəciyi
31
içərisində 10 litr üzüm şirəsi və təzə şərab olan dolçaya qoyun. Dol-
çanı möhkəm bağlayın və onu üç ay kölgədə saxlayın. Sonra şərabı
süzün, onu başqa dolçanın içinə tökün və yenidən saxlayın.
DUZLU ŞƏRAB. Həsən İbn Rza Şirvaninin (1712-ci il)
verdiyi məlumata görə bu şərabdan xroniki qızdırma və qəbizləş-
məni sağaltmaq üçün istfadə edilirdi. Ondan həm də sidikqovucu,
mədə üçün, oynaq sümüklərində və böyrəklərdə ağrını azaltmaq,
iştahanı tənzimləmək məqsədlərində istifadə olunub. Əsasən o,
yaşlı adamlara məsləhət görulürdü.
Resept: Bərabər miqdarda turş üzüm şirəsi ilə bal və 1/4
hissə qədər duz qatışdırın. Sonra qatışığı dolçaya töküb şərab hazır
olanadək bir neçə aylığa yetişməyə qoyun.
KƏRƏVİZ TOXUMU ŞƏRABI. Məhəmməd Mömin
(1169-cu il) yazır ki, bu şərab növü iştahanı stimullaşdırır, həzmə
xeyirlidir və sidik qovucu rolu oynayaraq tullantı maddələrini
kənarlaşdırır.
Resept: 260 qram kərəviz toxumunu əzin, süzün və kətan
parçaya büküb içərisində bir litr üzum şirəsi olan dolçaya qoyun.
Heç olmazsa üç ay yetişməyə qoyun.
ŞƏRABLA MÜALİCƏ.
Orta əsrlər təbibləri şərabdan
müxtəlif xəstəlikləri müalicə etmək məqsədilə istifadə ediblər.
Onların verdiyi məsləhətlərdən bir neçə misal çəkək:
Ağız yaraları. Məlumdur ki, şərabdan antiseptik dərman
kimi istifadə edilib. Ağzı möhkəm, quru, turş dad verən şərabla
yaxalamaq məsləhət görülürdü. Həm qırmızı, həm də ağ turş
şərablardan istifadə olunurdu. Bu müalicə bir neçə gün davam
etməli idi.
Boğaz ağrısı. Boğazı ilıq, turş, quru şərabla, əsasən də
limon, nar, duzlu və ya heyva şərabı ilə yaxalamaq məsləhət
görülürdü. Boğazı yaxaladıqdan sonra 20-30 dəqiqə ərzində yemək
və ya içməyə icazə verilmirdi.
Qulaq iltihabı. Uşaqların qulaqlarındakı ağrı və iltihabı
müalicə etmək üçün xəstə qulağa tünd, köhnə şərabda isladılmış
pambıq parçası qoymaq məsləhət görülürdü. İnanılırdı ki,
müntəzəm olaraq edilsə, bu müalicə iltihabını sağaldar.
Anemiya. “Tibbnamə”yə (1712) görə anemiyadan əziyyət
çəkənlər çoxlu ət və bəsləyici ərzaqla qidalanmalı və qırmızı şirin
şərab içməlidir. İnanılırdı ki, qırmızı şərab orqanizmdə qana çev-
rilir. Müasir alimlər təsdiq edib ki, portveyndən (qırmızı şirin şərab)
32
Dostları ilə paylaş: |