Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR

qədərində istifadə anemiyanın müalicəsində xeyirlidir. Bəzən Azər-
baycanda anemiyanı müalicə etmək üçün Kürdəmir, Qızıl Şərbət və 
Mil kimi azərbaycan portveynlərindən istifadə olunur, 
Yel və qaz. Mədə pozğunluğu və yelin qarşısını almaq 
üçün yeməkdən qabaq bir qədər  şərab içmək məsləhət görülürdü. 
Müasir yovşan arağına (yovşan lıkörü) bənzər acı yovşandan 
hazırlanmış tibbi sərabından yelə qarşı  dərman kimi istifadə 
olunurdu. 
Don vurma. Soyuq günlərdə evi tərk etməmişdən qabaq su 
əvəzinə şərab içmək məsləhət görulürdü. İbn Sina (980-1037) yazır 
ki, "çaşır" (şüyüd ailəsi) qatılan müalicəvi  şərab bədəni effektli 
qızdınr. 
Qızdırma. Malyariyanın səbəb olduğu qızdırmanı sağal-
tmaq üçün Məhəmməd Hüseyn Xan (18-ci əsr) ədviyyəli şərabdan 
istfadə etməyi məsləhət görür. Bundan əlavə  qızılgül ləçəyindən 
hazırlanmış  şərab və  Ər-əstun  şərabı da müxtəlif növ qızdırmaya 
qarşı effektli müalicə sayılırdı. 
İştahanın olmaması. İştahanı tənzimləmək üçün bir qədər 
ədviyyəli şərab, əsasən də balla içmək məsləhət görulürdü. İnanılır-
dı ki, rahiyəlı şərab mədə şirəsinin əmələ gəlməsini tənzimləyir və 
bu da öz növbəsində həzm prosesini yüngulləşdirir. Reyhani şərab 
növündən də iştahanı tənzimləmək üçün istifadə edilirdi. 
Tibbi şərablar heç də mütləq alkoqolik içki deyildilər, onlar 
müasir apteklərdə satılan spirtlərdən hazırlanmış valerian və nanə 
aşqarları kimi bitki aşqarlarına bənzəyirdi. Ümumiyyətlə, bir vaxt-
lar Azərbaycanda çox geniş yayılan tibbi şərablar bu gün əsasən 
yaddan çıxıb. Lakin mən  əminəm ki, onları yenidən canlandırmaq 
və lazımi elmi tədqiqatlar və  sınaqlar apardıqdan sonra qüvvədə 
olan müasir tibbi təcrübədə istifadə etmək olar. 
   
Fərid Ələkbərlinin məqaləsini ingilis dilindən  
tərcümə etdi: Gülnar Aydəmirova  
 
 
SAĞLAM QİDALANMA VƏ UZUNÖMÜRLÜK 
 
Mənbə: Azerbaijan International jurnalı - AI 8.3 (2000) © 2000. 
Azerbaijan International AZERI.org 
 
 33

---

zun ömür sürmək hər bir insanın arzusudur. Buradan sual 
doğa bilər: insan üçun son yaş  həddi neçədir? Yaş  həddi 
varmı? 100 il yaradıcı, fəal ömür surmək mümkündürrmü? 
Əlbəttə. Bəs 150 necə? Yenə də cavab “bəli”dir. 
U 
Azərbaycan uzunömürlülərinin sayına görə dünyada ilk 
yerlərdən birini tutur. 1981-ci il siyahıya almaya görə Azərbay-
canda yaşı 100 və 100-ü ötmüşlərin sayı 14486 nəfər idi. Başqa 
sözlə desək hər 100000 nəfərdən 48,3-ü yaşı 100 və ya 100-ü 
ötmüşlərdir. 
Uzunömürlülük  əsasən nəsildən nəslə keçir, lakin, əlbəttə 
ki, burada düzgun qidalanmanınn da rolu boyükdür. Bəs Azər-
baycanda yaşayan uzunömürlülər nə yeyir? Onların yedikləri müa-
sir elmin sağlamlıq və uzunömürlük haqda biliklərinə uyğundurmu? 
Müasir diyetoloqlar deyərdi: "Onlar həddən artıq heyvan piyi və 
kərə yağından isrifadə edir." 
Doğrudan da Azərbaycanlıların əksəriyyətinin quzu və qo-
yun əti çox xoşuna gəlir. Lakin daha çox uzunömürlü yaşayan kənd 
yerlərində ət həftədə bir-iki dəfədən çox yeyilmir. Kənd yerlərində 
əhali ətdən çox, süd məhsulları ilə qidalanır. 
Azərbaycan kəndlisinin yediyi əsasən yumurta, pendir, yağ, 
qatıq, süd, şor, xama, çörək, müxtəlif növ meyvə, tərəvəz və göyər-
tidən ibarətdir. Göyərtidən dovğa və lobya, noxud və ya buğdadan 
şorba hazırlamaq üçün istifadə edirlər. Qədim zamanlarda uzun-
ömürlülər yeməklərində çörək və ya un məmulatlanndan çox isti-
fadə etməzdilər. 
HEYVAN PİYİNDƏN  İSTİFADƏ. Tarix boyu Azərbay-
canlılar pəhrizlərində müasir alimlərin birinci dərəcəli düşmən 
saydığı heyvan piyindən va kərə yağından çox isrifadə ediblər. Bəs 
onda niyə bu düşmən Azərbaycanın Lerik rayonunun kəndlərində 
yaşayan uzunömürlülərə  təsir etməyib? Axı burada yaşayanlann 
çoxunun yaşı 120-ni ötür. 
Ətin Azərbaycanlılara ziyanı yoxdur. Çünki, onlar orta 
əsrlər Azərbaycan loğmanlarının miras qoyduğu qidalanma 
qaydalarına riayət edirlər. Loğmanlar tamamilə sağlam və ya 
sağlam olmayan qida məhsulunun varlığını  qəbul etmirdilər. 
Onlann fıkrincə bu, qidanın miqdarından və düzgün 
uygunlaşdırılmasından asılıdır. 
Məsələn, “Tibbnamə”yə görə (1712-ci il) heyvan piyi və 
kərə yağından istifadə etmək olar, amma qədərində  və sonra da 
 34

---

piyin mənfi təsirinin qarşısını almaq uçün ispanaq, kərəviz, şüyud, 
soğan, göy soğan, keşniş, nanə, reyhan, yovşan, cəfəri kimi göy və 
tərəvəz növləri yemək lazımdır. Müasir alimlər təsdiq edir ki, 
tərəvəzin və göyərtilərin tərkibinə daxil olan qida lifləri mədədə 
piyin həzm olmasını asanlaşdınr. 
Müasir elmi təbabətə görə doğrudan da az miqdarda olsa 
belə heyvan piyindən istifadə etmək lazımdır, çünki, o, hormonlann 
əmələ gəlməsi və qara ciyər, ürək və beynin normal işləməsi üçün 
lazımlı faktordur. 
Əgər biz insan dişlərini müayinədən keçirsək, görərik ki, 
onların həm yırtıcılara, həm də otyeyənlərə  məxsus xüsusiyyətləri 
var. Bu sübut edir ki, bizim ulu əcdadlarımız ət yemişlər və insan 
orqanizmi tarix boyu heyvan piyi ilə qidalanmağa uyğunlaşıb. 
Lakin ətlə birgə ilk insanlar böyük miqdarda meyvə və tərəvəz də 
yeyiblər. Orta əsrlər Azərbaycan loğmanları da eyni şeyi təklif 
ediriər: Yalnız ət yeməyin. Yalnız tərəvəz də yeməyin. Onlan birgə 
yeyin və düzgün uyğunlaşdırın. Sanki müasir dövrün vegeterianizm 
kimi birtərəfli nəzəriyyələrinə qarşı çıxan bu orta əsrlər yanaşması 
insanın bioloji xüsusiyyətlərinin müşahidəsinə əsaslanır. 
Heyvan piyindən çox istifadə yalnız Azərbaycan uzunö-
mürlülərinə xas olan xüsusiyyət deyil. 15 il əvvəl "Vokruq Sveta" 
(Dünya  ətrafında) jurnalının  əməkdaşları Abxaziyada yaşlı 
adamlardan müsahibə almış  və onlardan pəhrizləri barədə 
soruşmuşlar. Məlum olmuşdu ki, uzunömürlülərin çoxunun yağlı ət, 
əsasən də qoyun əti xoşuna gəlir. Azərbaycanlılardan fərqli olaraq 
gürcülər hətta 100 yaşlarında belə şərab içir. 
Buna baxmayaraq, Qafqazda yaşayan uzunömürlülərin  ək-
səriyyəti ilk növbədə çox ət yemir və adətləri uzrə piyin mənfi təsi-
rini neytrallaşdırmaq üçün böyük miqdarda qatıq, eləcə  də meyvə 
və  tərəvəzlə qidalanırlar. Piyin mənfi təsirlərinin qarşısını almaq 
üçün sarımsaq qatıqla bərabər çox miqdarda soğan, limon şirəsi, nar 
şirəsi, sumaqdan istifadə etmək olar. Bütün bu sadalanan qida 
məhsulları həzm prosesini yüngülləşdirir və piylərin parçalanması-
na kömək edir. 
ŞƏKƏR YA BAL? Baxmayaraq ki, Azərbaycan mətbəxi 
şirniyyatla zəngindir, Azərbaycanlılar bu şirniyyatdan qədərində 
istifadə ediblər. Paxlava, şəkərbura və halva kimi milli şirniyyat 
növlərini hazırlayarkən onlar şəkərdənsə bala üstünlük veriblər. 
Məsələn, Azərbaycanlı alim Yusif Xoyi özünün "Bağdad toplusu" 
 35

---