Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR

canı 11-13-cü əsrlərdə  işğal etmiş  və Azərbaycanın yerli əhalisi 
tədricən özlərinin qafqaz və fars mənşəli əski dillərindən türk dilinə 
keçmişdir. Belə güman olunurdu ki, Azərbaycanlılar  türk dilini mə-
nimsələr də,  əslində kök etibarı ilə türk olmamışlar. Gəlin 
“Azərbaycan Tarixi” əsərini yenidən müraciət edək (1958, I| cild, 
səh. 172): “Eyni şeylər Orta Asiyada da baş verdi. Xarəzm, 
Soqdiyana, Baktriyana və Parfiyanın yerli dillər türk dili ilə  əvəz 
olundu… Eynilə Azərbaycanda da yerli dillərin yerini türk dili 
tutdu.” 
Bu tarixi konsepsiyanın bir neçə  səbəbi var. Stalin dü-
şünürdü ki, Türkiyə bütün türk xalqlarını öz hakimiyyəti altında bir-
ləşdirməyə  cəhd edir. Sibir də daxil olmaqla, SSRI-nin ərazisinin 
yarıdan çoxu müxtəlif türk xalqları  tərəfindən məskunlaşmışdı  və 
Sovet rəhbərləri pan-türkçülüyü əsas təhlükə hesab edirdi. Türk 
xalqlarının birləşməsinin qarşısını almaq üçün Stalin tarixçilərə əmr 
etmişdi ki, onlar türk xalqlarının bir-biri ilə  əlaqəsinin mövcud 
olmadığını, müxtəlif qan, dini və adət-ənənələrə malik olduğunu sü-
but etsinlər. Sovet alimlərinə görə, türk dilində danışan xalqlar 
(məsələn azərbaycanlılar, özbəklər, türkmənlər və türklər) türk di-
lində danışsalar da, əsl türk qanına malik deyildilər.
 
1937-ci ildən başlayaraq, tarixi kitablar, əsərlər, qəzetlər, 
radio, məktəblər, və universitetlər də daxil olmaqla nəhəng Sovet 
təbliğat maşını bu ideyaları yaymağa başladı. Millətin adı zorla 
deyişdirildi. Qədimdən 1930-ci illərin sonlarına qədər rəsmən 
“türk”, “Azəri türkü” adlandırılan millətin rəsmi adı deyişdirilərək 
“azərbaycanlı” oldu. 1940 illərdən başlayaraq Pan-türkçü kimi həbs 
olunmaq üçün bir nəfərin “Azərbaycan xalqı” sözü əvəzinə, “Türk 
xalqı” sözünü istifadə etməsi kifayət idi. Hətta yeddinci əsrə aid 
Azərbaycan dastanı olan “Dədə Qorqud” pan-türkçü ədəbiyyatın 
nümunəsi olduğu üçün qadağan edilmişdi. 
İndi Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra, Azərbay-
canlılar özlərinin türk kökləri barədə sərbəst surətdə danışa bilərlər. 
Hal-hazırda nəşr olunan Azərbaycan Demokratik Respublikasının 
sənədlərindən görünür ki, o dövrdə Azərbaycanlılar özlərini türk 
adlandırırdılar. Məsələn, Azərbaycan Parlamentinin sədri Həsən-
bəy Ağayev 1919-cu ildə müstəqilliyimizin bir illiyi münasibətilə 
keçirilən tədbirdə bunları demişdi: “Türk xalqları müstəqilliyini öz 
qanları hesabına qazanmışdır və bu müstəqilliyi heç vaxt əldən ver-
 58

---

məyəcəkdir… Azad Azərbaycan ziyalısından tutmuş  kəndlisinə 
qədər hər bir türkün qəlbində yaşayan idealdır.” 
Türk tayfalarının Azərbaycan tarixindəki rolu bu gün də 
müzakirələrə  səbəbdir. Hal-hazırda başqa bir tendensiya baş 
qaldırıb. Özlərini “tarixçi-vətənpərvər” adlandıran bəzi radikal 
tarixçilər türklərin rolunu həddən artıq  şişirdir və  ərəblər, farslar,  
müxtəlif qafqaz xalqlarının Azərbaycan tarixində  və xalqımızın  
etnogenezində olan rolunu tamamilə inkar edirlər. Çox güman ki, 
bu yalnız müvəqqəti bir tendesiyadır. Hər bir tarixçinin şəxsi fikrə 
malik olmaq haqqı vardır, lakin ideoloji gözlüklər bizi real faktları 
görməyimizin qarşısını almamalıdır. 
QAFQAZ QARDAŞLIĞI. Istənilən Sovet tarix kitabını aç-
sanız, onda görərsiniz ki, orada azərbaycanlılar, gürcülər və erməni-
lər həmişə farslar, ərəblər və türklərə qarşı birgə mübarizə aparan 
qardaş xalqlar kimi təsvir olunur. Sovet tarixçilərinə görə Qafqaz 
dəhşətli müsəlman dünyasının nəhəng okeanı ilə əhatə olunmuş bir 
kiçik adadır. Məsələn “Azərbaycan Tarixi” kitabında aşağıdakıları 
oxuyuruq: “Azərbaycan qəhrəmanı Babək üsyan qaldıran ermənilər 
ilə münasibətlər yaratdı. Babək ermənilərə kömək etdi və Sunik 
yaxınlığında ərəb qoşunlarına qalib gəldi….Azərbaycanlılar, gürcü-
lər və ermənilərin  ərəblərə qarşı mübarizəsi Babəkin ölümündən 
sonra da davam etdi… Bu ölkələrin xalqları düşmənə qarşı 
qəhrəmanlıqla mübarizə apardılar.” (AT, 1958, I cild, səh. 120) 
Bu yolla, tarix kitabları deyirdilər ki, Qafqaz xalqları (er-
mənilər, gürcülər və  ləzgilər) azərbaycanlılara  ərəblər, farslar və 
türklərdən daha yaxındırlar. Azərbaycan indi müstəqildir və tarixə 
yanaşma da daha obyektivdir. Qafqaz dostluğu inkar edilmir. 
Amma Azərbaycan nə coğrafi, nə etnik, nə  də dil baxımdan tipik 
Qafqaz dövləti deyil. Azərbaycan anlayışı  həmişə Qafqaz 
sərhədlərindən kənara çıxırdı, onun hüdudlarına sığmırdı. Cənubi 
Azərbaycan Iran ərazisində yerləşir. Azərbaycanlıların etnik 
qardaşları (türklər, türkmənlər, özbəklər) Qafqazdan kənarda, 
Avrasiyanın geniş ərazilərində yaşayırlar. 
Müasir tarix kitabları vurğulayırlar ki, Gürcüstan ənənəvi 
olaraq Azərbaycanın müttəfiqi qismində  çıxış etmişdir. Məsələn 
1991-ci ildə Aydın Balayev yazırdı ki, Gürcüstan 1918-1920-ci 
illərdə ADR-in hərbi müttəfiqi olmuşdur. Bu fakt Sovet dövründə 
heç bir zaman deyilmirdi. Bundan əlavə, tarixçilər bildirirlər ki, orta 
əsrlər dövründə Gürcüstan Şimali Azərbaycanda yerləşən 
 59

---

Şirvanşahlar dövlətinin müttəfiqi qismində çıxış etmişdir. Gürcü və 
Şirvan hakimləri bir-biri ilə ailə telləri ilə bağlı idilər və müxtəlif 
işğalçılara qarşı birgə mübarizə aparırdılar. 
Azərbaycan tarixçiləri həmçinin Azərbaycanın Gürcüstan 
ilə münasibətlərinə dair bəzi neqativ faktlar da aşkarlayırlar. Mə-
sələn, 12-ci əsrdə  Gəncədəki zəlzələdən sonra gürcülər  şəhərə hü-
cum etmiş  və onu tamamilə dağıtmışdılar. Zəlzələdən sağ qalan 
azərbaycanlılar ya gürcülər tərəfindən öldürülmüş, ya da ki, əsir 
götürülmüşdülər. Sovet dövründə yalnız Ziya Bünyadov bu faktları 
söyləməyə cəsarət etmişdi.   
MÜNAQİŞƏLƏR – ERMƏNİSTAN. Sovet 
ideologiyasının azərbaycanlılar və erməniləri dost və qardaş kimi 
qələmə verməsinə baxmayaraq, erməni tarixçilər yazırdılar ki, 
Azərbaycan dövləti heç bir zaman mövcud olmamış və demək olar 
ki, Azərbaycanın bütün ərazisi Ermənistanın tərkib hissəsi 
olmuşdur. Onlar Azərbaycanın bütün ərazisinin Ermənistana aid 
olduğunu göstərən Ermənistanın tarixi xəritəsini hazırlamışdılar. 
Sovet dövründə bir çox Azərbaycan tarixçiləri ermənilərin 
bu iddialarına qarşı çıxmaqdan qorxurdular, çünki ermənilər Sovet 
rejimi tərəfindən müdafiə olunurdu. Lakin Azərbaycan xalqı bizim 
tarixçilərin və professorların səssiz olmasından çox kədərlənirdi. 
Mən həmin qəzəbin hökm sürdüyü atmosferi çox yaxşı 
xatırlayıram. 
Ermənilərin fikirlərinə qarşı çıxan ən cəsarətli azərbaycanlı 
alim, Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində  nəhəng bir şəxs Ziya 
Bünyadov (1923-1997) idi. Özünün “7-9-cu ərslərdə Azərbaycan” 
kitabında Bünyadov sübut edirdi ki, Azərbaycan ərazisinin heç bir 
hissəsi qədim dövrlərdə Ermənistanın ərazisi hesab olunmurdu. O, 
həmçinin Şimali Azərbaycan və digər əraziləri əhatə edən müstəqil 
Azərbaycan dövlətləri olan Şirvan və Aran (Qafqaz Albaniyası) 
barədə yazırdı. Bir sıra erməni tarixçiləri Bünyadovun kitabından 
qəzəblənmiş  və onu “şovinist” adlandıraraq Ermənistanın “1 nöm-
rəli düşməni” elan etmişdilər. 
Lakin Bünyadov şovinist deyildi. Onun anası rus idi, o özü 
rusca sərbəst danışır və bir çox ermənilər və gürcülər ilə tanış idi. 
O, gürcü xalqını çox sevir, və  bəzən gürcü milli papaqları taxırdı. 
Bünyadovun çoxlu rus, gürcü və hətta erməni dostları var idi və o 
heç vaxt nə erməniləri, nə  də digər xalqı etnik mənbəyinə görə 
 60

---