Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR

726 dərman bitkisindən Azərbaycanda bu gün yalnız 466-sı bitir. 
Onlardan 252-si müasir təbabətdə heç istifadə olunmur. 
Institutda olan digər vacib farsdilli tibbi əlyazması  Şəm-
səddin ibn Kəmaləddin Kaşaninin “Bədənlərin ruhları”dır (Ərvah 
əl-Əcsad). Bu tibbi ensiklopediyanın üzü 17-ci əsrdə su nişanları 
olan yüksək keyfiyyətli Avropa kağızına köçürülmüşdü. Kaşani öz 
kitabında sadədən mürəkkəbə doğru hər bir dərman və  xəstəliyin 
geniş şərhini verir. 
Bu kitabı yazmamışdan  əvvəl Kaşani qədim və orta əsrlər 
təbibləri Hippokrat, Qalen, Zəkəriyə Razi, Ismayil Qurqani və Ibn 
Baytar da daxil olmaqla öz sələflərinin  əsərlərini diqqətlə öyrən-
mişdi. Onun ensiklopediyası çox böyük əhəmiyyətə malikdir, çünki 
bu  əsər dünyanın heç bir kataloq və arayışlarda öz əksini tapma-
mışdır. 
NADİR MƏN MƏTNLƏR. Məhəmməd bin Əbubəkr  əş-
Şəfi tərəfindən yazılmış 15-ci əsr mətni hüquqa aiddir. “Irşad  əl-
Mühtac ilə  Şarh  əl-minhac”  əsərində  Əbubəkr “Minhac ət-Tibin” 
kimi tanınan müsəlman qanununa dair ən geniş  və  məşhur  əsərin 
izahını verir. “Minhac ət-Tibin” əsəri 13-cü əsr tanınmış hüquqçusu 
olan Imam Muhiəddin Əbi Zəkəriyə Yəhya bin Şərəf ən-Nəvai əş-
Şəfii tərəfindən yazılmışdır. 
“Əl-Irşad”ın Bakı əlyazması böyük maraq doğurur, belə ki, 
o, yazıçının öz əli ilə köçürülmüşdür. Bu əlyazma bizə bəzi kataloq 
və  mənbələrdə yazıçının və onun əsərinin adına dair səhvlərə son 
qoymağa imkan verir. 
Diqqəti cəlb edən digər bir nadir əsər də 15-ci əsr astrologi-
yaya dair Azərbaycan  əlyazması olan “Kitab ət-Tancım”dır. Onun 
müəllifi olan azərbaycanlı alim Hoca ibn Adili Ibray müxtəlif bürc-
lər haqda, ulduz və planetlərin insan taleyinə olan təsiri haqda və 
ulduz falını hazırlamaq və oxumaq haqda məlumat verir. Bu əlyaz-
ma göstərir ki, artıq 15-ci əsrdə Azərbaycan dili çox yaxşı inkişaf 
etmişdi. Hətta o vaxt da bu dildə astronomik, astroloji, coğrafi, fəl-
səfi və etik anlayışları ifadə etmək üçün terminlər var idi. 
Yuxarıda adlarını  çəkdiyim bir neçə  qədim mətn  Əlyaz-
malar Institutunda mövcud olan mətnlərin çox kiçik bir hissəsini 
təşkil edir. Daha müasir daşbasma və çap kitablarından orada həm-
çinin A. A. Bakıxanovun “Qanuni Qüdsi” (Tiflis, 1831), Mirzə Ka-
zımbəyin “Tatar əlifbası kitabı” (Qazan, 1839), Həsən ibn Meh-
dinin “Ana dili” (Təbriz, 1894), Mirzə Şəfi Vazehin “Müntəxəbati-
 48

---

Türki” (Təbriz, 1855), Mirzə  Həsən  əl-Qədərinin “Məşhur Qafqaz 
və Azərbaycan şairlərinin şerlər toplusu” (Leypsiq, 1867), “Dağıs-
tan tarixi” (Sankt Peterburq, 1894) və Həsən Bəxərlinin “Azərbay-
can tarixi” (Bakı, 1921) kimi litoqraflar (köhnə çap kitabları) da 
var. 
Institut həmçinin 19-cu əsrin sonundan 20-ci əsrin 
əvvəlinədək olan qəzet və jurnalların toplusuna malikdir. Bu nəşrlər 
tarixi hadisələri olduğu kimi təsvir edir: Rusiyada inqilab, Azər-
baycanın ilk dəfə müstəqilliyinin elan edilməsi, Azərbaycan-erməni 
münaqişəsi, ingilis ordusunun Bakıya daxil olması, rus qoşunlarının 
Azərbaycanı işğal etməsi, Stalin repressiyaları, müxtəlif əlifba dəyi-
şiklikləri və Azərbaycanda sənaye və təhsilin inkişafı. 
  
Fərid Ələkbərlinin məqaləsini ingilis dilindən  
tərcümə etdi: Gülnar Aydəmirova
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 49

---

 
 
 
 
TARİX VƏ MƏDƏNİYYƏT 
_____________________________________ 
 
 
AZƏRBAYCAN TARİXİNİ YAZARKƏN: 
HƏQİQƏT AXTARIŞINDA 
 
Mənbə: Azerbaijan International jurnalı - AI 9.3 (Payız 2001) © 2004. 
Azerbaijan International AZERI.org 
 
ndi Azərbaycan tarixçiləri Sovet erasının “tarixçiləri” tərə-
findən qəsdən yaradılmış düyümləri açmaq və məlumatları üzə 
çıxarmaq üçün çaşqınlıq içərisində çalışırlar.   
Azərbaycan tarixi həm 1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqil-
lik qazanmasından əvvəl və  həm də sonra dəfələrlə  təhrif edilmiş-
dir. Hər dəfə keçmişin bərpa olunması prosesi siyasi ideologiyanın 
təsiri və ya hətta diktəsi altında həyata keçirilmişdir. 
 
İ
Kommunizm dövründə aparılan elmi araşdırmalara bırmə-
nalı yanaşmaq olmaz. 1920-ci ilin aprel ayında hakimiyyətə  gələn 
bolşeviklər Azərbaycanın həm Çar Rusiyası dövründə (XIX əsrin 
əvvəlindən 1918-ci ilə kimi), həm də 1918-ci ilin 28 may tarixindən 
1920-ci ilin 28 aprel tarixləri arasında 23 ay müddətində mövcud 
olan Azərbaycan Demokatik Respublikası dövründə elm və  təhs 
sahəsində  həyata keçirilməmiş  vəzifələri yerinə yetirməyə 
müvəffəq oldular. 
Bolşeviklər tarixin öyrənilməsini təbliğ edirdilər. Onlar ta-
rixi tədris edən çoxsaylı  məktəb və universitet və tarixi araşdırma 
ilə  məşğul olan müxtəlif akademik institutlar yaratdılar. Lakin bü-
tün kitablar və  məqalələr marksizm-leninizm nəzəriyyəsi  əsasında 
“fəhlə sinfi nöqteyi nəzəriyyəsinə”  əsaslanan ideoloji mövqedən 
yazılmalı idi. Ən yaxşı halda Sovet tarixi əsərləri yalnış şərh veril-
miş həqiqi faktların qarışığından ibarət olurdu. Ən pis halda isə hət-
 50

---

ta yaxşı  məlum olan tarixi faktlar dolaşdırılır, inkar və ya təhrif 
edilir. 
Sovet alimlərində varlıların mənfi cəhətlərini, kasıbların 
müsbət cəhətlərini təsvir etmək kimi meylləri var idi. Hörmdarlar 
zülmkar kimi, kasıb insanlar isə varlılar tərəfindən istismar edilən 
yazıqlar kimi təsvir edilirdi. 
1991-ci ildə Sovet Ittifaqının dağıldıqdan və Azərbaycan 
müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycan tarixinin çox hissəsinə 
yenidən baxış keçirilmişdir. Tarixçilər saysız arxivlərdə saxlanılan 
sənədlər üzərində ciddi işləyirlər. Məsələn, mənim çalışdığım 
Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar Institutu ölkədə ən 
zəngin tarix külliyatı toplanan mərkəzlərdən biridir. Burada 10-cu 
əsrdə yaşayan orta əsr tarixçilərinin əlyazmaları, 18-ci əsr Azərbay-
can xanları  tərəfindən imzalanan fərmanlar, 9-cu və 20-ci əsr 
Azərbaycan ziyalılarının məktub və qeydləri, 100 il bundən  əvvəl 
buraxılmış  qəzet və jurnallar, və yeni yaranmış Azərbaycan De-
mokratik Respublikasının fərmanları yerləşir. Bu mənbələrin analizi 
bugünkü tarixçilərə Azərbaycan tarixini daha obyektiv şəkildə yaz-
mağa kömək edir. 
AZƏRBAYCAN TARİXİ. Sovet dövrünün Azərbaycan ta-
rixi kitabları bugün istifadə üçün çox az yararlıdır. Bunlardan bizə 
tanış olan bir əsər “Azərbaycan tarixi” kitabı Azərbaycan tarixinin 
Sovet hakimiyyətinin icazəsi altında nəşr edilən nöqsanlı versiyası-
dır. Azərbaycan Elmlər Akademiyası tərəfindən hazırlanan bu cild 
ilk dəfə olaraq 1950-ci illərdə
 
sonra isə yenidən  nəşr edilmişdir 
(История Азербайджана. Под ред. И.А.Гусейнова, А.С.Сумбат-
заде  и  др.  Баку,  Изд-во  АН  Азербайджана, 1958). Hüseynov, 
Tokarjevski, Əliyev, Sumbatzadə kimi bir çox tarixçilər bu kitabın 
hazırlanmasında böyük səy göstərmişlər. Bu kitab Azərbaycan tari-
xi barədə olan ilk elmi və rəsmi əsərdir. 
“Azərbaycan Tarixi” kitabının ilk nəşri yalnız bir cilddən 
ibarət idi (əslində daha çox ümumiləşdirilmiş cild idi). Ikinci nəşr 
isə 3 cilddən ibarət idi. Bu cildlərdən birincisi qədim və orta əsrlər 
dövründən başlayaraq 19-cu əsrin  əvvəlində Azərbaycan Rusiya 
Imperiyası  tərəfindən işğal edilməsinə  qədər olan dövrdəki Azər-
baycan tarixini əhatə edir. Ikinci cild Rusiya müstəmləkəçiliyi döv-
ründən başlayaraq 20-ci əsrin  əvvələrinə  qədər olan dövrdən bəhs 
edir. Son cild isə Bolşevik Inqilabı, Ikinci Dünya Müharibəsi və 
 51

---