Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR

(1311)  əsərində mürəbbə  və  şirniyyatı balla hazırlamağı tövsiyə 
edir. Müasir elm müəyyən etmişdir ki, balım tərkibinə vitamin və 
fermentlər daxildir və o, şəkərdən olduqca xeyirlidir. Professor 
M.Sultanovun fikrincə baldan müntəzəm istifadə  və  şəkərdən isə 
imtına edilməsi sağlamlığa və uzun ömrə səbəb olar. 
London Umversitetinin professoru Con Yudkin göslərir: 
"Ürək-damar xəstəliklərinə piy deyil, şəkər səbəb olur. Bizim qəhvə 
və ya çayla yediyimiz, tort, konfet və ya şokoladın tərkibində olan 
şəkər buna gətirib çıxarır." 
Şəkər həddən artıq istifadə olunduqda orqanizmdə piy və 
xolesterola çevrilir. Əvvəllər Azərbaycan kəndlərinin kasıb sakin-
ləri  şəkəri ləziz  şirniyyat sayır və ondan yalnız nadir hallarda 
istifadə edirdilər. 
Kəndlilərin gündəlik yeməklərinə  şirniyyat deyil, süd mə-
mulatlan və bitkilər daxil idi. Varlı adamlar isə bala üstünlük 
verirdilər. “Tibbnamə”də olan reseptlərə görə Azərbaycan 
halvasının bütün növləri baldan düzəldilməii idi. Beləliklə, müasir 
cəmiyyətdə mübarizə apardığımız "ağ ölümün” (şəkərin) mənfi 
təsirindən qaçılmış olurdu. 
Müasir insan deyə bilər: "Balı ucuz şəkərlə  əvəz etmək 
mümkün oldugu şəraitdə, niyə bahalı baldan istifadə etməliyəm?" 
Təəssüf ki, indi Azərbaycanda milli şirniyyatın çoxu şəkərdən 
düzəldilir. Lakin boyük zaman intervalında belə qənaət etmə insan 
sağlamlığına zərərdir. 
Məhəmməd Hüseyn xan (18-ci əsr) da göstərir ki, su 
qatılmış baldan müntəzəm istifadə insan ömrunü uzadır. Bununla 
belə, baxmayaraq ki, bal şəkərdən xeyirlidir, onu da həddən artıq 
işlətmək olmaz. 
QATIQ VƏ UZUNÖMÜRLÜLÜK. Qədimdən bəri hesab 
edilir ki, müntəzəm olaraq qatıq yemək uzunömürlülüyə səbəb olur. 
Belə ki, o, həzmə kömək edir və orqanizmi cavanlaşdırır. "Tibb-
namə" bişmiş xörəklərə qatıq qatmağı  məsləhət görür. Ətin yaxşı 
həzm olunması üçün onu içinə nanə çilənmiş qatıqla yemək məs-
ləhət görülür. Əgər qatığı tək yeyirsinizsə içinə sarımsaq doğrayın. 
Azərbaycanda məşhur içki sayılan ayranı duzlu qatığa su qatmaq 
vasitəsilə düzəldirlər. Bu içki qan təzyiqini aşağı salır və ishalı 
sağaldır. 
"Yoğurt" (qatıq) sözünün özü türk mənşəlidir (Azərbaycan 
və Türk) və “yoğun”, “yoğurmaq” feillərindən əmələ gəlib. Qatığın 
 36

---

təsirinin tibbi izahı odur ki, onun tərkibində laktobakteriya kimi 
xeyirli mikroorqanizmlər var. 
Bağırsaqda tullanu maddələrinin yığılması və bağırsaqların 
iltihabı orqanizmin bütün orqanlarına zərər olduğu üçün qidanın 
normal həzm olunması sağlam və uzun ömrə  səbəb olur. Müasir 
dövrdə  də Yapon alimləri kəşf ediblər ki, müntəzəm olaraq qatıq 
yemək orqanizmi radioaktiv şüaların zərərli təsirindən qoruyur və 
xərçəng xəstəliyinin əmələ gəlməsinin qarşısını alır. 
SARIMSAQ — CAVANLIQ MƏNBƏYİDİR.  Bir çox qə-
dim Azərbaycan, Ərəb, Fars, Tibet və Çin təbibbrinin kitablarında 
sarımsağın sağaldıcı xüsusiyyəti göstərilir. 
"Tibbnamə"yə görə müntəzəm olaraq sarımsaqdan istifadə 
saçın ağarmasının qarşısını alır, yaddaşı, görməni möhkəmlədir və 
ürəyə xeyirdir. Tibetdə sarımsaq və spirtdən hazırlanmış içki 
"cavanlıq eliksiri" kimi tanınırdı. Azərbaycanda həkimlər spirtin 
içinə sarımsaq və zəfərandan hazırlanmış qatışıq tökürdülər. 
Müasir alimlər də  təsdiq edir ki, sarımsaqdan müntəzəm 
istifadə orqanizmdə xolesterolun səviyyəsini aşağı salır və qan 
dövriyyəsini yaxşılaşdırır. Nəticə eıibarilə bütün orqanla qanla yax-
şı təchiz olunur. Məsələn, baş lazım qədər qanla təchiz olduqda saç-
ların ağarmasının qarşısı alınır, üz təravətlənir, yaddaş möhkəm-
lənir. Qanın ürək damarlarında yaxşı dövrə vurması miokard 
infarktın qarşısını alır. 
Azərbaycanlılar bu iki yeməyi - qatıq və sarımsağı 
qarışdırıblar və bu, uzunömürlülərin səciyyəvi yeməyidir. Onlar 
sarımsa-ğı qatığın içinə doğrayaraq "sarımsaqlı qatıq" düzəldirlər. 
"Tibbnamə" də sarımsağı qatığa qatmağı  məsləhət görür. Bu 
birləşmə yarpaq dolması, xaş, xingal və s. kimi ət və ya xəmir xö-
rəklərinin yanında süfrəyə verilir. 
ÇÖRƏK YEMƏYİ AZALDIN.  Həddən artıq çörəkdən 
istifadə etmək müasir Azərbaycan mətbəxinə xasdır və buna səbəb 
də rus mətbəxinin təsiridir. Qədimdə Azərbaycanlılar çörək və un 
məmulatlarından çox istifadə etmirdilər. Onlar heç vaxt, necə de-
yərlər, çörəyə ibadət etmirdilər. Plov heç vaxt cörəklə yeyilməzdi, 
çünki düyü buğda  əvəzi sayılırdı. Lakin indi çox adam plovu və 
həmçinin xingal, gürzə,  əristə, düşbərə, umac və bu kimi digər 
xəmir xörəklərini çörəklə yeyirlər. 
Orta əsrlər Azərbaycan təbibləri çox çörək yeməyi məsləhət 
görmürdülər,  əsasən də isti yay günlərində. Müasir tədqiqatlar da 
 37

---

sübut edir ki, çörək, un məmulatları və karbohidratlardan çox istifa-
də edilməsi orqanizmdə xolesterolun əmələ gəlməsinə, ürək-damar 
xəstəliklərinə  və piylənməyə  gətirib çıxarır. Onlar bildirirlər ki, 
həddən artıq çörək yemək müntəzəm heyvan piyindən istifadə 
etməkdən daha pisdir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, azərbaycan milli çörəyi (təndir 
çörəyi) rus çörəyinə bənzəmir: o, yumru kömbə deyil, nazik, yastı 
çörəkdir. Lavaş - kağız kimi nazik milli çörəkdir. Bu iki çörək növü 
qədərində yeyildikdə həzmə ağurlıq törətmir. 
BİTKİ MƏHSULLARINDAN İSTİFADƏ. Hələ ta qədim-
dən bəri azərbaycanlılar bilir ki, zəfəran və biyan həyatı uzadır, 
dərini və üzü təravətləndirir, qara ciyər, ürək və böyrəyi sağlam 
edir. Həm də bir adət üzrə uzunömürlülər alma da daxil olmaqla 
çoxlu meyvə  və  tərəvəz yeyir. Azərbaycan loğmanı Yusif İbn 
İsmayıl Xoyi (1311) yazır: "Əgər müntəzəm olaraq alma yesəniz, 
bu, iştahanı açar, ürək, mədə, qara ciyər, bağırsağı möhkəmlədər və 
orqanizmi cavanlaşdırar. Bu, həmçinin yaşlı  şəxslərdə  ağır nəfəs-
almamın və tez ürək döyünməsinin qarşısını alır. Alma beyni möh-
kəmlədir və onun səmərəliliyini artırır." 
Meyvələr, tərəvəzlər, müxtəlif müalicəvi yabanı bitkilər və 
onlardan hazırlanan  ərzaq məmulatları - mürəbbələr,  şirələr,  şər-
bətlər,  şərablar, qurudulmuş meyvələr və  ədviyyatlar Azərbaycan 
mətbəxində böyük rol oynayır.  Əsasən də isti yeməklərə müxtəlif 
meyvə, tərəvəz, göy və ədviyyat qatılır. Müasir tədqiqatlar göstərir 
ki, meyvə  və  tərəvəzlərin tərkibinə xolesterolu neytrallaşdıran çox 
sayda mikroelementlər, vitaminlər və liflər daxildir. Əlbəttə ki, orta 
əsrlərdə alimlərin bu maddələr haqda heç bir biliyi yox idi, lakin 
onlar müşahidələr apararaq indiki elm tərəfindən sübut olunan 
nəticələrə gəlmişlər. 
QƏHVƏ YOX, ÇAY. Müntəzəm olaraq çay içmək Azər-
baycanda uzun ömür surən şəxslərə xas xüsusiyyətdir. Məhəmməd 
Hüseyn xanm (18-ci əsr) fikrincə çay qəhvədən xeyirli içkidir. O, 
yazır: "Çay sidik qovucudur. O, spazma və soyuqdan əmələ gələn 
başağrılarını yüngülləsdirir. Həmçinin çay ürək, mədə  və beyni 
saflasdırır və üzü təravətləndirir. Qədərində içildikdə çay ürəyin tez 
döyünməsinin qarşısını alar, nəfəsalmanı nizama salar. 
Ümumiyyətlə çay ürəyə xeyirdir. Bu içki məyusluq, kədər 
və ruh düşgunlüyünü azaldır." 
 38

---