T. C. Marmara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İlahiyat anabiLİm dali

 
47
1865 yılında Orenburg vilâyeti Orenburg ve Ufa vilâyetlerine bölündükten 
sonra Rus ve Rus olmayan nüfusun oranı her iki vilâyette de değişti. Orenburg 
vilâyetinde Rus sayısı 1897 yılında 1,126 bindir ve genel oranın % 70,4’ünü 
oluşturmaktadır. Ufa vilâyetinde ise Rus nüfus 834 bindir ve oran olarak % 37,9’a 
tekabül etmektedir. Bu durumda Ufa vilâyeti ile Kazan vilâyeti nüfusu benzerlikler 
taşımaktadır, zira Kazan'da 1897 yılında Ruslar % 38,3 oranına sahiptir. Kazan 
vilâyetinde Rusların bu sayısı XVIII. yüzyılın sonundan itibaren % 2–4 dalgalanmayla 
XX. yüzyıla kadar sabit kalmıştır. 1782–1815 yıllarında % 38–40, 1833’te % 40.6, 1857 
yılında % 40.7, 1897 yılında % 38.3’tür. Ufa vilâyetinde de verilen oran XVIII. yüzyılın 
sonlarında sabitleşmiş, küçük değişiklikler olsa da XX. yüzyıla kadar bu seviyede 
kalmıştır.
137
  
İdil-Ural’a Rus iskânı bağlamında, XVIII. yüzyılın sonu itibariyle, bu saha üçe 
bölünebilir. Kuzeyde; Ninniygorod, Vyatka, Perm vilâyetlerinde Ruslar, bölge genel 
nüfusunun % 87’sini, Orta Kazan ve Ufa vilâyetleri Ruslar bu bölgelerde nüfusun % 
38’ini ve güney Simbirsk, Samara, Orenburg vilâyetlerinde Ruslar bu bölgede nüfusun 
% 67,8’ini oluşturmaktadır.
138
 
Orta  İdil'in sağ sahillerinde yaşayan nüfus, Rus olan Penza ve Tambov 
vilâyetleri ile komşudur. Tambov’da 1857 yılında Rus nüfusun oranı % 95,5 
Penza'da 1897'de % 93 civarındadır. Görüldüğü üzere, Orta İdil, Ural çevresi ve 
Güney Ural çok etnikli bölgeler olarak kuzeyden ve güneyden Rus ahalisi olan 
bölgelerle kuşatılmıştır.
139
 Bu şartlarda etnik bölgelerin sınırlarını kesin çizgilerle 
ayırmak mümkün değildir. Kuzeyde ve güneyde de Türk ve Fin-Ugorların bir 
kısmı yavaş yavaş Rusların nüfus olarak üstün oldukları etnik bölgelere 
geçmektedir.
140
  
                                                 
137 
Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya .., s. 159-160. 
138
 Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya..,  s. 160. 
139
 Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya…, s. 160; Bakınız, Tablo 3 ve Tablo 5a. 
140
 Bakınız, Harita 5. 

---

 
48
 
XIX. yüzyılda bölgede nüfus vilâyetlerde farklı farklı seyretse de genel çizgi 
itibariyle artmıştır. 1833–1897 yılları arasında Mordva, Mari ve Udmurdların nüfusu 
1.100'den 1.680 bine kadar artarken, artış oranı % 204,8’dir. Çuvaş, Tatar ve Başkurtlar 
1.449 binden 3.766 bine yükselmiştir. Türk kökenli nüfusun bu yıllar arasında artış hızı 
% 259,8’dir. 1833 yılından 1857 yılına kadar Fin-Ugorların nüfusu % 134,7 Türklerin 
nüfusu % 164,8 artmıştır. Bu dönemin en önemli özelliği Tatarlar ve Başkurtların hızlı 

---

 
49
nüfus artışıdır. Tatar ve Başkurtların toplam nüfusu 1833 yılında 1.027 bin iken 1857 
yılında 1.865 bine yükselmiştir. Ortalama artış oranı % 181,6 gibi yüksek bir rakama 
tekabül etmektedir. Orta İdil'de 1795–1800 yıllarında Tatarlar yaklaşık 350–400 bin, 
Başkurtlar 250–275 bin, 1815–1817 yıllarında Başkurtlar 310–320 bin nüfusa 
sahiptir.
141
 Bu bilgiler ışığında XIX. yüzyılın ilk yarısında Tatar ve Başkurtların 
nüfusunun diğer etnik gruplara göre daha hızlı arttığı söylenebilir. Ayrı ayrı 
toplulukların XIX. yüzyıl teftiş ve genel nüfus sayımlarına göre artışı oranları ve kesin 
nüfus rakamları Tablo 6'da görülmektedir.
142
 
Tablo 6:  Türk Ve Fin-Ugorların 1833-1897 Arası Nüfusları 
Halklar VIII. 
 
Teftiş 
1833  
X.  
Teftiş 
1857 
1833 yıllardan 
artım 
Sayım 
1897 
Artış 1857 
Yılından 
Artış 1833-1897 
Yıllarında 
Mordvalar 
474 618 
132 
890 
144 
187,7 
Mariler 
150 239 
159 
371 
155 
247,3 
Udmurdlar 
196 243 
124 
419 
172 
213,8 
Çuvaşlar 
422 523 
124 
834 
159 
197,6 
Tatarlar 
635 1320 
208 
1619 
123 
254,9 
Başkurtlar 
392 545 
165 
1312 
241 
334,7 
Toplam Mari 
Udmurd Mordvan 
 
829 
 
1100 
 
134,1 
 
1680 
 
152,7 
 
204,8 
Toplam Başkurt 
Tatar Çuvaş 
 
1449 
 
2388 
 
164,8 
 
3765 
 
157,6 
 
259,8 
Toplam Başkurt 
ve Tatar 
 
1027 
 
1865 
 
181,6 
 
2931 
 
157,2 
 
285,4 
   Kappeler, Rusland als Vielvölker Reich: Enstehung, Geshicte, Zerfall,,s. 422  
 
1857–1897 yılları arasında Başkurt ve Tatarların  İdil-Ural bölgesinde nüfus 
oranları  yıllara göre dikkat çekecek farklılıklar göstermemektedir. 1857’de yapılan X. 
teftişte Tatarların bölge genelinde oranı % 9,2’dir. 1897 yılında ise bu rakam % 7,4’e 
düşmüştür. Başkurtların ise oranı % 4'ten % 6'ya yükselmiştir.
143
  
                                                 
141
 Kuzeyev, Çislennost Başkir…, s. 370. 
142
 Bakınız, Tablo 6; Bu tablo 1833, 1857, 1897 yıllarındaki teftiş ve nüfus sayım sonuçlarına göre bölgedeki Türk ve 
Fin Ugorların artış oranlarını göstermek için yapılmıştır. Mordva, Mari, Udmurd, Tatar, Başkurt ve Çuvaşların 1833 
yılından 1897 yılına kadar artış hızları hesaplanmıştır. 
143 
Bakınız, Tablo 5a; Kuzeyev, Narodı Srednego…, s. 163. 

---