T. C. Marmara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İlahiyat anabiLİm dali

 
39
V. M. Kabuzan’ın tahlillerine göre ise “Rusya’nın genel nüfusu 1. teftişten 
(1719) 10. teftişe kadar (1857) 138 yılda 21.844.199 kişi çoğalmıştır.”
96
 Yılda ortalama 
artış XVIII. yüzyılda 1719–1795 tarihleri arası % 0.82, XIX. yüzyılın ilk yarısı (1795–
1857) % 0.81 olmuştur. Görüldüğü gibi, Rusya’daki nüfus durmadan artmıştır, ancak 
özellikle 1741–1744 yılları arasında Kuzey savaşı, kıtlık ve Türklerle savaş (1741–
1743) ve benzeri nedenlerden dolayı yıllık ortalama artış % 0.66 kadar düşmüştür.
97  
Moskova, Vladimirskiy, Kalujiskiy, Kostroma, Ninniygorod, Tverskiy, 
Yaroslav vilâyetleri yani Rusya'nın sanayi merkezlerinin 4. ile 5. nüfus teftişi arasındaki 
ortalama artışı % 0.61 ve 0.26 olmuştur; 6. ve 7. teftişler arasında artış % 0.42 ve 0.33 
% ile çok düşük bir seviyede kalmıştır. 8. 9. ve 10. teftişler sonucunda ortalama nüfus 
artışının; 1822–1850 ve 1850–1857 yılları arasında % 0.64, 0.66 ve 0.23 gibi çok düşük 
bir noktada olduğu görülmektedir.
98
 Kabuzan, bazı araştırmacılar nüfus artışının düşük 
olma sebebini “XVIII. yüzyılda toprak sahiplerinin köylülere yaptığı zulümle 
açıklanmaktadır.”
99
 diyor. Özellikle de XVIII. yüzyılın son çeyreğinde, savaşlardaki 
kayıplar ve umumiyetle Fransa ile sonu gelmeyen savaş, ağır askerlik vergileri XIX. 
yüzyılın birinci ve ikinci yarılarında sık sık görülen kıtlık yılları, yine bu yıllar 
arasında Rusya’nın birçok bölgesine yayılan veba salgını bu artışın düşük çıkmasında 
önemli nedenler olarak gösterilmektedir. Rusya 1839 ve 1843 yıllarında dehşetli bir 
kıtlıkla karşılaşmıştır. Ayrıca 1833–1846, 1848–1849, 1850–1852, 1854–1855 yılları da 
kıtlık yıllarıdır. Rusya'da veba salgınları ise 1847–1849 yılları arasında sık 
görülmektedir ve sadece 1848 yılında vebadan 668.012 kişi ölmüştür.”
100  
 
 
 
 
                                                 
96
 Birinci teftiş (1719) Rus İmparatoru I. Petro zamanına tekabül eder. Kuzey savaşı terimi Rusya’nın (1700–721) 
yılları arasında Lehistan ve Danimarka ile beraberce İsveç’e karşı açtığı savaşa verilen addır. Bu savaştan önce I. 
Petro 1687 yılında da Türklere savaş açmış ancak barış yapmak zorunda kalmıştır. (Geniş bilgi için bakınız; A. Nimet 
Kurat, Rusya Tarihi, Ankara 1948, s. 256–259. 
97
 V. M. Kabuzan, İzmenenya v razmişenii naseleniya Rossii v XVIII pervoy polovine XIX. veka, Moskova 1971, s. 5, 
6, 7.  
98 
Bakınız, Tablo 5, Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya…,  s. 152.  
99
 
Kabuzan, İzmeneniya…, s. 7.
 
100 
Kabuzan, İzmeneniya…, s. 7-8 

---

 
40
 
Tablo 5: 1 Ve 10. Teftişler (1719 – 1857 Yılları ) Sonuçlarına Göre Erkek Nüfusunun Artış 
Ortalamaları. 
Teftişler ve yıllar 
Bölgeler 
II 
1744 
III 
1762 
IV 
1781 
V 
1795
VI 
1811 
VII 
1815 
VIII 
1833 
IX 
1850 
X 
1857 
I –X 
1719-1857 
Rusya’da 1. 
Teftiş (1719) 
0,66 0,94 1,02 0,61
0,91  0,42  0,99 
0,64 
0,66 
0,81 
Sanayi 
Merkezleri 
0,095 
0,47 0,72 0,26
0,69  - 
0,33  0,72 
0,16 
0,23 
0,38 
Orta İdil 
0,94 0,37 1,08 0,69
0,93  0,05  1,04 
0,57 
1,18 
0,82 
Güney 
Priuralye 
1,04 2,32 1,20 1,82
1,86  5,80  1,73 
1,15 
3,10 
1,87 
Aşağı İdil 
4,12 3,79 1,63 1,89
2,04  5,20  1,56 
1,23 
0,78 
2,43 
Kuzey 
Priuralye 
1,28 1,06 1,45 0,97
1,13  0,37  1,41 
1,22 
1,19 
1,15 
 
Orta  İdil'de 1. ve 10. teftişler arasında nüfus 651.505’den 1.987.657 kadar 
artmıştır. Yıllık ortalama artışlarda dalgalanmalar olsa da Orta İdil'de
101
 keskin düşüşler 
veya çıkışlar olmamıştır. Bu bölgedeki ortalama nüfus artışı XVIII–XIX. yüzyılın ilk 
yarısında % 0.82 ile genel nüfus artışı olan % 0.81’eşittir. Yıllık ortalama artışta göze 
çarpan hızlanma 1857 yılında görülmektedir (% 1.18)
102 
 A. Kappeler'in verilerine göre 
“1678 yılında yani Orta İdil'in Ruslar tarafından işgal edilmesinden 100 yıl sonra 300 
bin Rus köylüsü bölgeye yerleşmiştir. 1678 yılından 1720'li yıllara kadar Orta İdil'de 
yeni yerleşim yüksek bir hızla devam etmiş ve doğal bir sürecin sonucunda 
gelişmemiştir.”
103
  
Orta İdil, XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Rusya’nın merkezî vilâyetlerinden Güney 
ve Kuzey Ural'a göçen köylülerin ara bölgesidir, sürekli bir yer değiştirme olmuştur.. 
Mesela, 1744 yılından 1762 yılına kadar Orta İdil'de nüfus 57,390 kişi artmıştır. Bu 
                                                 
101 
Bakınız, Tablo 5. 
102 
Kabuzan, İzmeneniya…, s. 36. 
103
 Kabuzan, İzmeneniya…, s. 36. 

---

 
41
yıllar arasında bölgeden Ural sahasına 52,600 kişi göç etmiştir. Sürekli göçler toprak 
ihtilaflarını başlatmış, bu sıkıştırma yerli halkları; Tatar, Çuvaş, Mordvaları büyük 
gruplarla Güney Ural ve Aşağı  İdil'e göçmeye mecbur etmiş ve bölgedeki etnik 
durumun devamlı surette Ruslar lehine gelişmesine fırsat vermiştir.
104
 Orta İdil'in 
özellikle Kazan ve Simbirsk bölgeleri göçü daha şiddetli hissetmiş, buradaki ortalama 
nüfus diğer bölgelere göre daha da fazla olmuştur. Dolayısıyla etnik durum bu 
bölgelerde diğer bölgelere göre daha çok karışık hâle gelmiştir.
105
 
Güney Ural Bölgesi de XVI. yüzyılın ikinci yarısı ve XVII. yüzyılın boyunca 
önemli miktarda göçe maruz kalmıştır. Ancak bu bölge en çok göçü XVIII ile XIX. 
yüzyıllarda almış, ve bölgede ortalama nüfus artışı sürekli yüksek olmuştur. 1719-1811 
yıllarında Güney Ural'da ortalama artış bütün Rusya içinde bölgelere göre ikinci 
sıradadır. Güney Urallar 1811–1857 yılları arasında ise birinci sıraya yükselmiştir.
106 
Bu 
bölgenin nüfusunun artışında en önemli etken, batı ve kuzey vilâyetlerinden göç edip 
buraya yerleşenlerdir. Birinci teftişte (1719) nüfus erkek olarak 108,518'dir; bunlardan 
16,380'i toprak sahibidir. İkinci teftişte (1744) nüfus 140,662 erkek, içlerinde toprak 
sahibi köylü sayısı 52,242 kişidir. 25 yıl içinde, 1. ve 2. teftişler arasında  tahkimli 
(topraklı) köylü nüfusu 3 defa artmış, 105 bin kişiye ulaşmıştır.
107
 1744 yılı 1762 yılı 
arasında; 2. ve 3. teftişler arasında, nüfus artışı kaba rakamla 200 bin civarıdır. 
Bunlardan sadece 52,600'ü Kazan vilâyetinden gelmiştir. Kazan'dan gelen köylülerden 
11,200'ü toprak sahibi iken 41,300'ü de “vergi ödeyen ve gayrı dinden olan (inoverets)
 
köylülerdi.”
108
 Yani Orta İdil'in yerlileriydi. 1795 yılından (5. teftiş) 1857 yılına kadar 
(10. teftiş) Güney Ural bölgesi erkek nüfusu 380,282'den 1.319.403’a kadar artmıştır. 
Bir başka deyişle 760 bin kişiden 2,6 milyon kişiye ulaşmıştır. Bu da artışın toplamda 
3,5 kat olduğunu göstermektedir.
109
 
 
Yu. M. Tarasov ise Güney Ural bölgesindeki köylü yerleşiminin dalgalı bir 
seyir izlediğini ve 1880–1850 arasında bu bölgeye 320 bin köylünün geldiğini 
                                                 
104 
Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya .., s. 153 
105 
Kabuzan, İzmeneniya v razmeşenii naselenie…, s. 50 
106 
Bakınız, Tablo 5. 
107
 Kabuzan, a.g.e., s.32 
108
 Kabuzan, a.g.e., s. 33; Çarlık dönemi Rusyasında etnik anlamda Ruslardan farklılığı ifade için inorodets;  dinî 
faklılığı göstermek için de inoverets terimi kullanılmıştır. 
109 
Kuzeyev, Narodı Srednego Povoljya…, s. 154. 

---