Teserrufat fealiyetinin tehli

41
sə viy yəsini xarakterizə edən göstəricilər sisteminin təhlilinə geniş yer verməyi 
məs ləhət bilirik.
Bu zavodda 1 yanvar 2004-cü il tarixə maşın və avadanlıqların vəziy yə tini 
xa  rak terizə edən göstəricilər belə olmuşdur:
1. İlk dəyəri ilə məbləği 
42672 mln. man.;
2. Köhnəlməsi məbləği 
26375,1 mln. man.;
3. Qalıq dəyəri 
16296,9 mln. man.;
4. Köhnəlmə əmsalı 61,81%;
5. Yararlılıq əmsalı 38,19%.
Maşın və avadanlıqların köhnəlməsi, həm də yararlılığı onların yaş la rın dan 
asılı olduqlarına görə onları yaş qrupları üzrə təsnifl əşdirmək məqsə dəuyğundur.
Cədvəl 12
 Maşın və avadanlıqların yaş qrupları üzrə təsnifatı 1.01.2004-cü il tarixə
Yaş qrupları
İlk dəyəri ilə mln. man. Qalıq dəyəri ilə, mln. man Xüsusi çəkisi, %
5 ilədək
7852
2998
18,4
5 ildən 10 ilədək
9046
3455
21,2
10 ildən 20 ilədək
87,05
3325
20,4
20 ildən yuxarı
17069
6519
40,0
Cəmi:
42672
16296,9
100,0
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi, zavodda olan maşın və ava dan-
lıqların 60,4%-i (40+20,4) 10 ildən çox ömür müddəti olan, köh nəlmiş, istismar 
üçün az yararlı texnoloji maşın və avadanlıqlardır. Bunların tərkibində istismar 
müd dəti keçmiş maşın və avadanlıqlar da az deyildir.
Cədvəl 13 
Köhnəlmə faizinə görə maşın və avadanlıqların təsnifatı
Köhnəlmə dərəcələri
Məbləği, min man.
Xüsusi çəkisi, %
5%-dək
5590
13,1
5%-dən 75%-dək
12972
30,4
76%-dən 100%-dək
13911
32,6
100%-dən yuxarı
10199
23,39
Yekun
426972
100,0
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi, zavodun məhsul istehsalında isti-
fadə olunan texnoloji maşın və avadanlıqların çoxunun köhnəlməsi səviyyəsi 
75%-dən yüksəkdir. Bütün maşın və avadanlıqların 23,39 faizi istismar müddəti 
keçmiş, yəni tamamilə köhnəlmiş, təsərrüfatdan silinməli, lakin yeniləri almaq 
im kanı olmadığına görə hələ də istehsalatda istifadə olunan maşın və avadan lıq-
lar dır.
Bunun başlıca səbəbi yenilərini almaq üçün maliyyə imkanlarının  olma ma sı dır.
Amortizasiya ayırmaları (köhnəlmə) əsas vəsait obyektlərinin, o cüm lədən 
maşın və avadanlıqların  əldə edilməsi üçün başlıca vəsait mən bəyidir. Lakin 

---

42
müasir köhnəlmə (amortizasiya) normaları ilə hesablanan və yığılan vəsait is-
teh  sal  müəssisələrinə yenilərini almaq üçün vəsait yığmağa, investisiya qoyu-
luşları üçün maliyyə mənbələri yaratmağa imkan vermir.
Sumqayıt Superfosfat zavodunda 2004-cü ildə əsas vəsait obyektlərinə 926,6 
mln. man., o cümlədən  əsas fəaliyyət növləri üzrə 921,2 mln. man. köh nəl mə 
hesablanmışdır. Əsas vəsait obyektlərinin ilk dəyəri ilə məbləği müvafi q surətdə 
177607 min man. və 176590 min man. olduğunu nəzərə alsaq, tam bərpa üçün 
amortizasiya ayırmaları yığımı hesabına bütün əsas və sait  obyektlərini tə zə ləmək 
üçün 177607 : 926,6 = 187  il  və əsas fəaliyyət növləri üzrə 176590 : 921,2 = 184  il 
tə ləb olunur. Bu hesablamada əvvəlki dövr lərdə tam bərpa üçün amortizasiya 
ayırmaları yığımı hesaba alma mışdır. (onsuz da müəssisədə yoxdur)
Qalıq dəyərinə görə hesabladıqda isə 66227 : 926,6 = 38,19  il,  o  cüm lə dən 
ma şın və avadanlıqlar üzrə 16296,9 : 228 = 38,19  il  tələb olunur.
Aydındır ki, müasir elmi-texniki inqilab və bazar rəqabəti şəraitində 38 ildən 
bir dəyişdirilən maşın və avadanlıqlardan istifadə edən müəssisə fəaliyyətini da-
vam etdirə bilməz.
Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin 01.06.1998-ci il tarixli, 
İ-46 saylı əmri ilə təsdiq edilən “Köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmasının ye-
ni (açıq) metodunun tətbiqi üzrə təlimat”da nəzərdə tutulan normalarını, habelə 
2001-ci ildən qüvvədə olan Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsində  nə-
zərdə tutulan amortizasiya normalarını da müasir texniki inqilab dövrü üçün 
qənaətbəxş hesab etmək olmaz.
Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin 114.3 maddəsində nəzər də tu-
tulan bu yeni (açıq) metod üzrə amortizasiya olunan əmlak və onların tam bər-
pası üçün illik köhnəlmə (amortizasiya) normaları  aşağıdakı qay dada qrup-
laşdırılır:
a) binalar, tikililər və qurğular üzrə – 0 faizədək (114.3.1);
b) maşın və avadanlıq və hesablama texnikası üzrə – 25 faizədək (114.3.2);
c) digər əsas vəsaitlər üzrə – 20 faizədək (114.3.3);
ç) geoloji-kəşfi yyat işlərinə  və  təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə 
çəkilən xərclər üzrə – 25 faizədək;
d) qeyri-maddi aktivlər – istifadə müddəti məlum olmayanlar üçün 10 faiz, 
istifadə müddəti mə lum olanlar üçün isə illər üzrə istifadə müddətinə mütənasib 
məbləğlərlə.
Bu yeni metodda nəzərdə tutulan köhnəlmə (amortizasiya) normaları da 
müa sir  Azərbaycan müəssisələri üçün qəbul edilməzdir. Belə ki, bu nor malardan 
istifadə edilən şəraitdə də çox köhnəlmiş, yararsız hala düşmüş, istismarı iqtisadi 
cəhətdən faydalı olmayan əsas vəsait obyektlərini təzələmək üçün uzun bir dövr 
lazım gəlir. Mövcud olan əsas vəsaiti təzələmək məqsədilə tam bərpa üçün 

---

43
amor tizasiya  ayırmaları yığıldıqda yuxarıda sadaladığımız əsas vəsait qrupları 
üzrə istismarda olan obyektləri təzələmək üçün bu qədər vaxt tələb olunur:
Binalar, tikililər və qurğular üçün – 100 : 10 = 10  il;
Maşın, avadanlıqlar və hesablama texnikası üçün – 100 : 20 = 4,0  il.
Aydındır ki, bu hesablamada əsaslı  təmir xərcləri hesablamaya daxil edil-
məmişdir.  Əsaslı  təmir xərclərini hesaba alsaq, əsas vəsait obyektlərini təzə-
ləmək üçün 2 dəfə çox vaxt tələb olunacaqdır. 
Aydındır ki, təzə çıxan əsas vəsait obyektləri əvvəlki markalarla müqa yisədə 
daha baha qiymətlərlə reallaşdırılır. Deyilənlərdən əlavə, əvvəlki illərlə mü qa-
yisədə az da olsa mövcud olan infl yasiya hesablanan amorti zasiya məbləğlərinin 
ucuzlaşmasına səbəb olur. Bütün bunlar əsas vəsait obyektlərinin təzələnməsi 
üçün vəsait yığımına daha uzun bir dövr lazım gəldiyini sübut edir. Bu cür 
iriləşdirilmiş  əsas vəsait qrupları üzrə vahid köhnəlmə (amortizasiya) nor ma-
larının təyin edilməsinə heç cürə haqq qazandırmaq olmaz.
Məsələn, qüvvədə olan həmin təlimatda nəqliyyat vasitələrinə müxtəlif öl-
kə lərdən alınan, ömür müddətləri kəskin surətdə fərqlənən elektrovozlar, tep lo-
vozlar, parovozlar, motovozlar, sisternlər, vaqonlar, platformalar, teploxodlar, 
pa     raxodlar,  dizel  elektroxodları, barclar, barkalar, bərə lər, qayıqlar, xidmətedici 
və köməkçi gəmilər, yük və minik avtomatları, öz yükünü boşaldan avtomobillər, 
avtosisternlər, avtobuslar, traktorlar, təy yarə lər, vertolyotlar, araba və xizəklər, 
elek trokarlar,  motorollerlər, velo sipedlər, idman atları, minik atları və başqaları 
daxildir. Müxtəlif ölkələrdən alınan, ömür müddəti, davamlılığı kəskin surətdə 
fərq lənən, texniki pas port larında göstərilən təminat və ömür müddətləri çox 
fərq li olan bütün sada ladığımız və sadalamadığımız nəqliyyat vasitələri üçün 
ey ni  köhnəlmə (amor tizasiya) normasının təyin edilməsini ədalətli hesab etmək 
olmaz.
Kubik daşdan, müxtəlif bərklikdə və ölçüdə bişmiş kərpicdən, çiy kər pic dən 
tikilən, monolit və dəmir-beton binaları və s. binalar üçün də eyni 10 faizə qədər 
il lik amortizasiya normasının təyin edilməsini də qəbul etmək olmaz.
Digər əsas vəsait qrupları üzrə amortizasiya normaları barədə də eyni fi kir 
yü rütmək olar.
Deyilənlərdən əlavə, eyni markada və eyni istehsal gücünə malik təzə bu ra-
xılan maşın (avadanlıq) əvvəlki illə müqayisədə xeyli baha olur, bəzən də son-
ralar daha da təkmilləşdirilmiş maşın (avadanlıq) buraxılan hallarda onun qiy-
mə tinin  artım tempinin məhsuldarlığının artım tempinə nisbətən üstün ol ma sı 
qanunauyğun hal almışdır.
Bizim  fi krimizcə, ölkənin istehsal müəssisələrinin maddi-texniki bazasını 
təzələmək, istehsal gücünü artırmaq və gələcəkdə onların iqtisadi poten sialını 
yük səltmək üçün 2003-cü ildən qüvvədə olan yeni amortizasiya nor malarını 
daha dəqiq təsnifl əşdirmək, bir neçə dəfə artırmaq, habelə inkişaf etmiş xarici 

---