253
örnəkləri meydana çıxır ki, bunların müəyyən hissəsi sonrakı
dövrlərdə yazıya alınmışdır.Turan hökmdarı, farslaın Əfra-
siyab adlandırdıqları Alp Ər Tonqanın ölümünə həsr olunmuş
ağı Mahmud Kaşğarlının divanında əks olunmuşdur:
Alp Ər Tonqa öldümü,
İsiz ayun kaldımu,
Ödlək öcin aldımı?
İmdi yürək yırtılır...
Biz heç də o fikirdə deyilik ki, bu eradan əvvəl 1-ci mi-
nilliyin ikinci yarısından eramızın 1-ci minilliyinin birinci ya-
rısı Azərbaycan dili nümunəsidir, ancaq burası da inkar edil-
məzdir ki, qədim Azərbaycan dilinin fonetik,leksik və qram-
matik quruluşu, funksional ifadə səviyyəsi bunu xatırlatmış-
dır." (Xudiyev, 1997, s. 39-40).
Elməddin Əlibəyzadə mövzu ilə bağlı yazır:
"Alp Ər Tonqa miladdan öncə 7-ci əsrin qüdrətli Turan-
türk hökmdarı və qəhrəmanı olub. O, qeyri - adi ağlına, təd-
birinə və mərdliyinə, müdrikliyinə görə böyük hörmət və eh-
tiram qazanmış, şöhrət tapmışdır. İran-Turan müharibələrində
əfsanəvi qəhrəmanlıq göstərmiş və bu onu dastanlaşdırmış-
dır." (Əlibəyzadə, 1998, s. 239).
Kaşğarlı Mahmudun yazdığına görə, Türküstandakı Bars-
qan, Sayram və Koyaş şəhərlərini Alp ər Tonqa saldırmışdır. 12
illik türk dövri heyvan təqvimini də o icad etmişdir. Əski fars
qaynaqlarında onun Xorəzm, Xorasan, İran və Azərbaycanda
çox sayda şəhər saldırdığı qeyd edilməkdədir (Turan, 1993, s.
19). Məsələn, Sasanilər dövründə pəhləvi dilində qələmə alınan,
müəllifi bilinməyən və elm aləmində şərti olaraq "İran şəhərləri"
adlanan bir kitabda Aturpatakandakı, yəni Azərbaycandakı Gən-
cə şəhərinin əsasının Əfrasiyab, yəni Alp Ər Tonqa tərəfindən
qoyulduğu qeyd edilir (Касумова, 1985, c. 19).
Zərdüştün "Avesta"sında bu şəhərin adı Qanqxa kimi çəkilir
və onun Turanın taxt şəhəri olduğu, Turan xaqanının da bu şə-
hərdə oturduğu qeyd edilir."Avesta"da bütün turanlılar, yəni türk-
lər kimi ünvanına təhqir və böhtanlar yağdırılan Alp Ər Tonqa
254
həmin kitabda Tranqrasyan adı ilə yad edilir. Qədim yunan mən-
bələrində onun adı Prototiy kimi çəkilir və onun iskitlərin, yəni
türklərin xaqanı olduğu bildirilir. Bu böyük türk xaqanı haqqında
məlumat verən və eradan əvvəl Vll əsrə aid olan aşşur mixi
kitabələrində onun adı Partatua kimi qeyd edilib və o, İşkuz, yəni
İç Oğuz hökmdarı adlandırılıb. Maraqlıdır ki, Firdovsi də "Şahna-
mə"də onu oğuz-türkmən mühiti ilə bağlayır. Firdovsiyə görə,
Əfrasiyab (Alp Ər Tonqa) dördüncü oğlu Qara xana oğuzların da
daxil olduğu türk ordusunun komandanlığını vermişdir:
"Sərkərdə Qara xan, dördüncü oğul
Əlbisəsini geyinib, atasının yanına gəldi.
Atası ona otuz minlik türk-çiqil atlılarını
Verdi, döyüş yerindən qorxmayan
Həmçinin taraz, oğuz, xalac atlıları
Otuz minlik sınaqdan çıxmış atlı."
(Koroğlu, 1999, s. 88-89)
Eyni zamanda Əfrasiyabın (Alp Ər Tonqanın) atası Pəşən-
gin başında durduğu otuz minlik qoçaq türkməndən də söz aç-
maqdadır:
"Onların sərkərdəsi-təcrübəli qoca Nastul
Qoçaq Pəşəngin himayəsi altında
Otuz min igid türkmən
Döyüş baltaları ilə silahlanmış,
Yayla-oxla silahlanmış döyüşə getdilər."
(Koroğlu, 1999, s. 89)
Təsadüfi deyil ki, oğuz olduqları heç bir şübhə oyatmayan
Səlcuqlular özlərini Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyabın) soyundan
hesab etmişlər (Koroğlu, 1999, s. 28).
Ət-Təbəri Naxçıvanın Alp Ər Tonqa tərəfindən inşa edildi-
yini yazmaqdadır.
"Avesta" Alp Ər Tonqanın bol duzlu Çiçəstə
gölü sahilində qətlə yetirildiyi bildirilir. "Bundaxşinin kitabı"nda
söylənilənlərdən isə belə məlum olur ki, Çiçəstə gölü Aturpata-
kanda, yəni Azəbaycanda yerləşir (Касумова, 1985, c. 20).
Bu məlumatlardan göründüyü kimi, Alp Ər Tonqa Cənubi
Azərbaycanda yerləşən bol duzlu Urmiya gölü sahilində qətlə
255
yetirilmişdir. Onun Azərbaycanda öldürüldüyünü Yeni Türk
Ensiklopediyası da təsdiqləməkdədir:
"Alp Ər Tonqa iranlılarla çox uzun bir mücadiləyə gir-
miş..., Altaylara qədər təqib edilmiş, yenə həmlə etmiş, nəha-
yət, Azərbaycanda... öldürülmüşdür (m.ö.24)." (Yeni Türk An-
siklopedisi, 1985, XI, s. 4363).
Deməli, ona həsr edilən ağı da məhz həmin bölgədə, başqa
sözlə, Azərbaycanda yaranmışdır. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanda
yaradılmış digər ağılar kimi bu ağı da təmiz oğuz türkcəsindədir:
Sel gəldi beldən oldu,
Qan qusdu yeldən oldu.
Vay düşdü sarayıma,
El gəldi harayıma.
Dirsəkli,dirəkliydin,
Sən aslan biləkliydin.
Hay vergil harayıma,
Vay düşdü sarayıma.
Oğul hey,
Oğul hey,
Oğul hey,
Oğul hey! (Oğuz, Tuncay, 2009, s. 298).
Yas nəğmələrinin mühüm hissəsini ağılar təşkil edir.Yas
mərasimlərində oxunan ağılar bu gün təkcə bayatı şəklində ya-
yılmış nümunələrlə məhdudlaşmır. Xalq içərisində onlardan da-
ha əvvəlki dövrlərdə yarananlardan da dövrümüzədək gəlib
çıxanları var:
Mən öldüm ağlamaqdan,
Bağa su bağlamaqdan.
Bağda yarpaq qalmadı,
Yarama bağlamaqdan.
Altımda kilim yandı,
Od düşdü,kilim yandı.
Canım oğul deməkdən,
Ağzımda dilim yandı
(Oğuz, Tuncay, 2009, s. 299)
