Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
Əvvəllər hər Şaqaa günü hamının yaşının üstünə bir yaş da g əlirdi. Lakin lamaizm yayıldıqdan, lama astroloqlara maraq artdıqdan sonra, astroloji proqnozlara önəm verildiyi digər yerl ərdə olduğu kimi, burada da uşağın nəinki doğum ilini, h ətta ayını, gününü, saatını da yadda saxlamağa başladılar. Bayram günl əri çalışırlar ki, öqdə yaşıllıqla bağlı nə isə bir şey olsun. Bu məqsədlə bayrama qədər ağac budaqlarını k əsib evdə suya qoyurlar ki, tez yarpaqlasın, çiçək açsın. Lamalarla birg ə şamanlar da bu bayramda iştirak edir, alqışlar söyl əyir, xeyir-bərəkət diləyirlər. Əgər oturaq həyat tərzi keçirən, əkinçiliyə üstünlük verən xalqlarda s əməni başlıca rəmz kimi götürülürsə, heyvandarlıqla m əşğul olan bölgələrdə yeni ildə mal-qaranın, qoyun-quzunun çoxalmasını “təmin” edən rəmzlərə daha çox üstünlük verirlər. Bu m əqsədlə də tıvalar Şaqaa ərəfəsində öqün girəcəyindən sandıqlar (aptara) qoyulan yerədək, bacanın hər iki tərəfindən, ya da onun ətrafına quzuların, çəpişlərin bağlandıqları xöneləri, çelel əri (çatıları) asırlar. Yeni ildə var-dövlət arzusundan doğan bu ad ətdən başqa tavandan ev heyvanlarının rənglənmiş fiqurları, oyuncaq cam, çömçə, təknə, qazan kimi əşyalar asılır. Bolluq, b ərəkət rəmzi sayılan bu “oyuncaqlar” nəsildən nəslə miras qalır, uşaqlara onlarla oynamaq qadağan edilir. Şaqaa qabağı lamaizmin təsiri olaraq göydəki Aya, ulduzlara sitayiş güclənir. Belə ki, yeni ilə lap az qalmış öqün çöl t ərəfinə yumruq boyda üç qar topu qoyurlar ki, Uluq Çedixan (Böyük Ayı bürcü. Monqol xalqları ona Dolaan deyirl ər - G.Y.) üç dəfə aalı dolanarkən onlarla öz atını sulasın (bir çox türk boylarında olduğu kimi, bəzi bölgələrimizdə keçiril ən Xıdır Nəbi bayramında Xıdırın gəlib əl vurması, atının izini qoyması üçün qovutun, unun qoyulması ilə səsləşir 307 – G.Y.). Uluq Çedixana h ər ailə hər ayın 22-də dua edir, öql ərdə çıraqlar yandırırlar. İnama görə, dua ilə birlikdə ulduzları da qonaq etmiş olurlar. Lamaların dediklərinə görə, h ər bir ulduzun insanların, heyvanların taleyində önəmli rolu var. Onların tapınaqlarından biri də Orion bürcüdür. Rəvayətə gör ə, bu, ana maralı qovaraq göylərə çıxan ovçu ilə bağlıdır. Tıva ovçuları həmişə ov qabağı Orion bürcünə qurban verirlər. Ona gör ə də yeni il axşamı bir qayda olaraq bürclərə qurbanlar verilir, əvəzində onlardan bir çox şeylər dilənilir. Bu vaxt lamalar t əsbeh çevirərək sutralar oxuyur, alqışlar söyləyir, buğda unundan insan fiqurları düzəldir, sonra da yandırırlar. Bel ə bir inam vardı ki, bu ayin təzə ildə bolluq yaradacaq. Şaqaa günü qalanan tonqalın başına toplaşanlara, elə- obaya alqışı əvvəllər şamanlar, sonralar isə el ağsaqqalları söyl əyirdilər. İndi şamanların mərasimlərdəki rolu yenidən b ərpa olunub. Onlar qazandan “tos-karaka” adlanan doqquzgözlü ayin çömç əsi ilə çay (tıvalar bərk kərpic çayları qazanda qaynadıb bişirir, sonra da çömçə ilə piyalələrə töküb içirl ər – G.Y.) götürərək əvvəl oda, sonra isə Günəşin hərəkət istiqam əti ilə dörd yana çiləyə-çiləyə deyirlər: “İlanların qabığı soyulmağa başlayır. Yeni ilin ilk günü oyanır. Bütün çətinliklər arxada qalıb. Qoy, yaxşı hər nə varsa, üzünü bizə çevirsin! Öz z əhmətilə yaşayanlara xoşbəxtlik, əmin-amanlıq! Xəstəliklər, günahlar bizd ən yan keçsin!…” [190, s.85]. V ə ya: Айымчаазы, Хүнүмэртези! Эргичылдыүдептурмен, Чаачылдыуткуптурмен. 308 Буурадегчылэртти, Бодагандегчылкелди. Эженсаңымсалыпалган Экичемимдээжизинөргүп, Чамбы–дипкечажыымчажып, Чалбарыптурмен. Экичүвеэлбекболзун! Эрбенчүвечокболзун! Арбай — тарачаагайболзун, Аъш-чемэлбекболзун! Үнүш–дүжүтчаагайболзун, Үрезин — хүнезинэлбекболзун! Курай, курай, курай! Ayımın başı, Günümün ertəsi! Köhnə ili yola salıb Yeni ili qarşılayıram. Köhnə il dəvə kimi keçdi, Gəldi yeni il xötək kimi. Tüstü ilə ayin keçirərək Yeməyin hörmətli yerindən qurban verərək Müqəddəs damcıları dünyaya çiləyərək Yiyələrə üz tututram. Qoy yaxşı şey bol olsun! Qoy çətinliklər yan keçsin! Qoy arpa bol olsun! Qoy yemək bol olsun! Qoy məhsul bol olsun! Qoy taxıl ehtiyatı bol olsun! 309 Курай, курай, курай! [175] “Şopulaq” adlandırılan balaca taxta kürəklə quyruqdan götürüb yanındakının qabına qoymaq da paylaşmaq əlaməti idi. Ev yiyəsi qoçun başını yeyir. Yaşlıları, hörmətli adamları quyruğa (“uja”) və döş ətinə (“töş”) qonaq edirlər. Şaqaa vaxtı qoyunları otaran çobana dirsək əti – “kırı” verirlər. Bununla çobanın xalqın “qolu”, dayağı olduğunu vurğulayırlar. Gələn qonaqlar ortaya qoyulan yeməklərin hamısını yeməlidirlər. İmtina etmək ev yiyəsinə qarşı hörmətsizlik sayılır. Bəzən qapını bağlayıb yeməyi yeməmiş heç kəsi çölə buraxmırlar. Üç gün davam edən bu qonaqlıqda qonaqları yeməyə məcbur edir, hamı, bərəkət olsun deyə, əllərinin yağının bir-birinin üstünə çəkirlər. Bəzən gənclər “kim çox yeyər” deyə yemək yarışına da çıxırlar... [175]. Onu da qeyd ed ək ki, Şaqaa günlərində alkoqollu içki (“araka”) içilm əzdi. Tıvaların ulu babaları bu içkini iblis içkisi hesab edirdil ər. Ona görə də, Şaqaa hamının ayıq başla şən, maraqlı, səmimi, mehriban, davasız-şavasız keçirdiyi bir bayramdır. Bütün bunlarla yanaşı, yuxarıda Şaqaa bayramına bir sıra lamaizm ünsürl əri də girdiyinin şahidi olduq. Orion bürcünə qurbanlar verm ək, burxanların önündə şam, ya çıraq yandırmaq, lamaların sutralar oxuması, astroloqların ulduzlarla, kitablarla fala baxması, Şaqaanın ilk günü xüredə xural təşkil olunması, Buddanın 16 möcüzəsinin şərəfinə şənlik keçirilm əsi… dediklərimizə südutdur. Şaqaa yaşamaq üçün lamaizmin bu c əhətlərini, adətlərini özündə birləşdirmək m əcburiyyətində qalmışdır. Lamalar lamaizm ünsürlərini qatmaqla Şaqaanı dini bayrama çevirməyə çalışsalar da, onun 310 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|