Upanishadlar’in hint kutsal metinleri arasindaki yeri ve önemi

 
 
11
kudretinden bütün nesnelerin çıktığı ve bütün nesnelerin onu görünür kıldığı 
belirtilir.
27
 Vedalar’da aşkın düzeyde ifade edilen gerçek olarak Brahman, evrene 
nüfuz eden ve buna karşın onun dışında kalan, düalist olmayan saf bilinci belirtir. 
Burada Brahman ilk prensip olarak açıklanır. Her şeyin kaynağı odur. Her şey O’na 
dayanır ve sonunda O’nun içinde kaybolur. Görünen dünyanın tüm çeşitlilikleri 
Brahman’da birleşir.
28
 Brahman kelimesi Brahmana’larda başlangıçta “dua”, sonra 
“duanın gücü” daha sonra da “evrenin arka planındaki yaratıcı güç” anlamında 
kullanılmıştır. Bunun yanında kurban ve kurbanın gücü anlamına da gelmektedir.
29
 
Brahman sözcüğü Upanishad döneminden önce büyülü dinsel formüllerin, 
büyülü duaların gizemli gücü anlamında, Upanishadlar’da ise Tanrı kavramına çok 
yakın bir anlamda kullanılmıştır.  İlk zamanlar her şeyin kaynağı olarak açıklanan 
Brahman, sonraları duanın gücü, her şeyi var eden güç ve nihayetinde neredeyse 
Tanrı kavramıyla özdeş manada kullanılır olmuştur. Brahman kavramının anlamı 
zamanla değişmiş ve Mutlak/Sonsuz/En Yüce Ruh  manasında Hint dini ve felsefi 
sisteminde en önemli kavramlardan biri olarak yerini almıştır. Söz konusu kelime her 
devirde farklı anlamlarda kullanılmış olsa da dini literatürde önemini korumuştur.
 
Upanishadlar’da üzerine sürekli vurgu yapılan temel öğreti, var olan her şeyin 
Brahman’ın bütünlüğünden bir parça olduğudur. Upanishadlar’a göre bu ilke 
kavranınca insan kendini sonluluğun, sınırlılığın bağımlılığından kurtarmış ve 
böylece kurtuluşa ulaşmış olur. Tekerleğin göbeğiyle çemberini bir arada tutan nasıl 
tekerleğin çubuklarıysa, her şeyi, tanrıları, dünyaları, nefes alıp veren bütün varlıkları 
da bir arada tutan Brahman’dır.  Upanisadlar’a göre en yüce gerçeklik 
                                                 
27
 Geniş bilgi için bkz. Heinrich Zimmer, Hint Felsefesi, Çev. Sedat Umran, Ruh Madde yay., 
İstanbul-1992, s. 76-83. 
28
 S. Niklilananda, Hinduizm, s. 27. 
29
  P.T. Raju The Philosopical Tranditions of India, s. 51. 

---

 
 
12
Brahman’dır. Brahman ezeli, ebedi, her şeye kadir, her şeyi bilen ve bilgisi 
kendiliğinden olandır. Brahman bütün yaşayan ve yaşamayan dünyayı kaplayan 
esrarengiz özdür. Brahman denilen kavramın, insanın dışındaki boşlukla aynı olduğu 
belirtilmektedir. Bunun yanında insanın dışındaki boşlukla insanın içindeki boşluğun 
aynı  şey olduğu ifade edilmektedir. İnsanın içindeki boşlukla insanın kalbindeki 
boşluğun da aynı  şey olduğu, kalpteki boşluğun dolu ve eylemsiz olduğu, bunu 
bilenin dolu ve eylemsiz başarıyı kazanacağı dile getirilerek
30
 bu anlamda, Brahman 
insanın dışındaki boşluktan içindeki boşluğa, oradan da kalbindeki boşluğa 
indirgenmektedir. Böylece Brahman’ın hem insanın dışında hem de içinde olma 
durumuna açıklık 
getirilmektedir. 
 
    
 
Upanishad’da ifade edilen tanrı anlayışında derecelendirme söz konusudur. 
Tanrıların güçleri, hâkimiyet alanları, büyüklükleri konusunda farklılıklar vardır. 
Tanrıların yücelikleri hususunda Brahman ile olan ilişkileri belirleyici faktör olarak 
dikkat çekmektedir. Tanrıların sayısı çok olmakla birlikte bunlar içerisinde üçü yani 
Agni, Vayu ve İndra, Brahman’ı ilk tanıyanlar oldukları için derece olarak diğer 
tanrılara nazaran daha önde görülmektedirler. Bu üçünün arasından da İndra 
sıyrılarak ön plana çıkmış bulunmaktadır. Brahman’ın ise üçünün de üzerinde bir güç 
olarak yerini aldığı görülmektedir. Zira O, üç tanrıyı da sınamış ve her şeyin üzerinde 
bir hâkimiyetinin bulunduğunu ispatlamıştır. Bu bilgilerden hareketle tanrı anlayışı 
hususunda  şöyle bir formül çıkartılabilir: Brahman > İndra > Agni=Vayu > Diğer 
Tanrılar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Upanishad metinlerinde Brahman kavramının çok geniş bir biçimde ele alınıp 
irdelendiği ve açıklandığı görülür. Brahman kavramının çok farklı biçimlerinden ve 
                                                 
30
 Çhandokya Upanishad, III, XII, 7-9. 

---

 
 
13
tezahürlerinden söz edilir. Brahman’ın değişik biçimlerde ortaya çıkması, farklı 
suretlere girerek gözükmesi gibi konular teferruatlı bir şekilde izah edilir. Bu 
anlamda Upanishadlar’da, Brahman’ın “Aşkın ve İçkin” olmak üzere iki biçimi 
olduğu belirtilir. Bu metinlerde “Aşkın Brahman”dan
31
 ve onun her türlü 
sıfatlarından bahsedilir. Brahman’ın tanıtıcı işaretlerden hem yoksun hem de onlarla 
donanmış olduğundan söz edilir. Bu sıfatsız Brahman, en yüce ya da Aşkın 
Brahman’dır. Diğer taraftan Brahman’ın bir başka hali olan aşağı ya da “İçkin 
Brahman”
32
 dan da söz edilir.  
 
 
 
 
 
 
Upanishadlar’da en yüce Brahman, “Bu değil, o da değil” veya “İkiliğin 
olduğu yerde, biri diğerini görebilir; fakat Ben’den başka hiçbir şey yoksa nasıl olur 
da birbirlerini görebilirler?” gibi negatif ifadeler kullanılarak açıklanır.  İçkin 
Brahman ise bunun tersine “Bedeni ruh olan, biçimi ışık olan, düşüncesi hakikat 
olan, doğası bütün eserlerin, arzuların, kokuların çıktığı akaşa
33
 gibi olandır” 
tarzında olumlu cümlelerle anlatılır ve açıklanır. Söz konusu metinlerde İçkin 
Brahman genellikle, eril O (İngilizce’deki ‘He’) ile, Aşkın Brahman ise nötr olarak O 
(İngilizce’deki ‘It’) ile belirtilir. Yine Upanishad metinlerine bakıldığında 
Brahman’ın zaman ve zamansızlık olmak üzere iki biçiminden söz edildiği görülür. 
Güneş var olmadan önceki dönem zamansızlıktır ve parçasızlıktır. Güneş var 
olduktan sonraki dönem zamandır ve parçalıdır. Onun biçiminde yer alan parçalar 
yıldır. Yıldan bütün canlılar doğar. Yıldan çıkan canlılar büyürler ve yıl içinde 
                                                 
31
  Aşkın Brahman (Sanskritçe’de nirguna Brahman): Sıfatları olmayan, her şeyden münezzeh olan 
Brahman demektir. Vedanta felsefesinde “Mutlak” olarak betimlenir. 
32
  İçkin Brahman (Sanskritçe’de saguna Brahman): Sıfatları olan, her şeyde tecelli eden Brahman 
anlamındadır.  
33
 Sanskritçede, öz’ü veya uzayı ima etmek için kullanılan ve ‘ışıklı’ anlamına gelen bir kelimedir. 

---