www.kitabxana.net
– Milli Virtual Kitabxana
6
Lütfü Şahsuvaroğlu Ağabəyə...
TÜRKİSTANIN TARİX SƏHNƏSİNƏ ÇIXIŞI VƏ XOCA
ƏHMƏD YESƏVİ
Türkistan sözü, Türkiyə türkcəsində eyni zamanda iki mənada
istifadə olunur. Bunlar Türkistan bölgəsi və Türkistan şəhəridir. İkisinə
də Türkistan deyirik. Bunu qarışdırmaq istəməyənlər, Türkistan
şəhərinə, keçmiş adıyla Yesi deyərək məsələni həll etməyə çalışırlar.
Eyni anlayışları bizdən daha çox istifadə etmək məcburiyyətində olan
Türkistanlı qardaşlarımızın tapdıqları çıxış yolu isə daha fərqlidir:
Türkistan bölgəsinə Ulu Türkistan, digərinə isə, Özbəklər Türkistan
şəhəri, Qazaxlar Türkistan Qalası deyərək, dillərindəki çaşqınlığın
qarşısını alırlar.
Hər iki isim tarixi həqiqətlərlə qarşımızda dayanır: tarixdə,
Türkistan anlayışına ilk dəfə 7-ci əsr mənbələrində rast gəlinir. Bu
əsrdə
ərəb və fars tarixçilər, Türkistan sözünü, Türk ölkəsi, Türk yurdu
mənasında istifadə edirlər. “Türk Divanı Lüğəti” adlı böyük əsərində
Kaşqarlı Mahmud, Türkistanı yenə Türk ölkəsi olaraq, Xəzərin
üzərindən qıvrılıb qərbdə Rumelinə,
şərqdə isə Çinə qədər uzanan
bölgə olaraq tərif edir. Məşhur rus tarixçisi B.B.Bartodun əsərlərində də
Türkistan anlayışına tez-tez rast gəlmək olar. Kaşqarlı Türkistanın
sərhədlərini bir az daraldaraq Xəzərdən-Çinə qədər uzanan bölgə olaraq
təsvir edir. Türkcəmizdə isə Türkistan anlayışı, Bartodun tərifinə yaxın
- qərbdə Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Türkmənistan və
Tacikistanı, cənubda Əfqanıstanın şimalını, şərqdə Şərqi Türkistanı
əhatə edən, qədim Türk yurdlarını ifadə etmək üçün istifadə olunur.
Türkistan sözünə verilən ikinci məna, Ulu Türkistanın
mənəvi
özəyi olan, Qazaxıstan sərhədləri içərisində yerləşən kiçik bir şəhər -
Türkistan üçün istifadə edilir. Bu kiçik şəhər, əslində ölkələrə verilən
böyük ismini, Orta Asiya coğrafiyasında qəbul etdirmiş olsa da,
Anadoluda, hələ köhnə adı Yesini unutdura bilməmişdir. Yesi bu gün
Qazaxıstanda Çinkənd vilayətinə bağlı Türkistan şəhərinin məlum olan
ən qədim adı, yerləşmə yeri isə adına, Kültəpə deyilən bölgədir.
Kültəpə - üzərində, Yesi şəhərinin qurulduğu təpəcikdir.
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Kitabxana
7
Adı niyə Kültəpədir? Məlum deyil!
Görəsən, Asiyadan
Anadoluya kimi, bütün Türk Dünyasını
yandırıb bir qasırğa kimi küllərini sovuran monqol istilalarından əvvəl
də onun adı Kültəpə idimi? Bilən yoxdur!
Kültəpə doqquz metrlik yüksəklik olduğundan, buradakı kəndə
də “Yassı” deyilir. Yassı daha sonralar xalqın dilində “Yessi” və
“Yesi” olur. Bu fikir Yesi sözünün məlum olan tək etimologiyasıdır.
Monqolların, böyük Türk bilicisi Fərabinin doğulduğu və onun
dövründə parlaq elm və ticarət mərkəzi olan Otrarı (Fərab) yandırıb
yerlə-yeksan etdikləri dövrdə mənbələr, Yesiden çox tez-tez bəhs
etməyiblər. Kültəpənin üzərində yerləşən bu kiçik kənd o dönəmlərdə
mühüm əhəmiyyət kəsb edən yer olmamışdır. Belə olsa da, Yesi
monqol istilaları zamanı yandırılaraq tamamilə məhv edilir. Yeni Yesi
tarixdə yandırılan
hər bir şəhər kimi, köhnə yerindən bir az uzaqda
salınır və bugünkü yerində, yəni Kültəpənin qərbində yenidən qurulur.
Ancaq Kültəpə boş qalmır və Kültəpədə monqol istilasının külləri
arasında bir ocaq yanmağa başlayır. O nuruyla bütün qaranlıq könülləri
aydınlatmağa kifayət edən işıqdır və bu işığın şəfəqi yalnız Yesini
deyil, bütün Türkistanı, Qafqazı, Anadolunu tutur.
Bir rəvayətə görə Kültəpədə salınan şəhərin adı Yesi olmazdan
əvvəl “Asan”dır. Asan,
yəni sakit, sülh dolu...
Yenə də Kültəpədə yanan atəşin alovlarından “asanlıq” yayılır.
Və bu bir atəşdir ki, böyük bir mədəniyyətin ruhunu isidir və
önünü işıqlandırır.
Və bu bir qordur ki, monqol istilasının yaralarını dağlayır.
Və Yesi, tarixdə ən parlaq dönəmini, Kültəpənin külləri arasında
böyük bir ocaq quran Qul Xoca
Əhmədin XII əsrdə burada
məskunlaşmasıyla yaşamağa başlayır.
Qul Xoca Əhməd Qazıqurd dağının ətəklərində salınmış,
Türkistana təxminən 200 km məsafədəki Sayram şəhərində dünyaya
gəlir. Atası İbrahimin və anası Karasaçın məzarları bu gün Sayramın
dağa söykənən hissəsindədir. Onun Türkistana ilk gəlişi kiçik yaşlarına
təsadüf edir və ilk təhsilini də burada Arslan Babadan alır. Menkıbeye
görə Arslan Baba Peyğəmbərin əshabələrindəndir və Kiçik Əhmədə
Peyğəmbər əmanəti xurmanı gətirmişdir. Dostları ilə birlikdə oyun
oynayan Əhməd Arslan Baba yoldan keçərkən ona doğru qaçır və